Endometrioza - objawy i leczenie

O coraz częściej występującej chorobie kobiet w wieku rozrodczym mówi ginekolog, dr hab. Artur Rogowski z Enel-Med. Jakie są przyczyny endometriozy?

Czym jest endometrioza?

Endometrioza to przewlekła i postępująca choroba zapalna kobiet. Głównymi objawami choroby są przewlekłe i okresowe dolegliwości bólowe, często pod postacią bolesnych miesiączek lub bolesnego współżycia płciowego. Objawem endometriozy jest również obniżenie płodności. Szacuje się, że u około połowy niepłodnych kobiet znajdują się ogniska endometriozy. Do rzadziej pojawiających się skutków endometriozy należy obecność krwi w moczu lub stolcu, szczególnie w okresie miesiączki, bądź zwężenie jelita grubego lub moczowodu, które w skrajnych przypadkach może prowadzić nawet do niewydolności nerek. Podłożem endometriozy są ogniska endometriozy, czyli tkanki podobnej do endometrium, ale znajdujące się poza jamą macicy. Ogniska mogą obejmować jajniki, otrzewną, pęcherz moczowy, moczowody i jelito. Taka tkanka reaguje na zmieniające się poziomy hormonów płciowych podobnie jak endometrium w macicy. Tkanka endometrialna wywołuje reakcję zapalną, zrosty i nacieka okoliczne struktury w tym nerwy odpowiedzialne za odczucie bólu. Aktywność wydzielnicza ognisk endometriozy wiąże się z zaburzeniami owulacji, może działać negatywnie na komórki jajowe, oocyty i zarodki.

Jakie są przyczyny endometriozy?

Przyczyny występowania endometriozy nie zostały ostatecznie ustalone. Istnieje wiele teorii tłumaczących powstawanie tej tajemniczej choroby. Uważa się, że większość postaci choroby jest konsekwencją tzw. wstecznej menstruacji, czyli przechodzenia krwi miesiączkowej poprzez jajowody do jamy brzusznej. Obecne we krwi miesiączkowej komórki endometrium mogą implantować się do otrzewnej jamy brzusznej i naciekać głębsze struktury tworząc ogniska endometriozy. Wiadomo, że wsteczna menstruacja występuje u co najmniej 80 procent kobiet, natomiast endometrioza może być obecna u 5 do 15 procent. Muszą więc istnieć inne przyczyny wpływające na rozwój choroby. Bada się wpływ komórek macierzystych, czynników immunologicznych oraz zaburzeń hormonalnych. W szczególnie agresywnych postaciach endometriozy wykryto mutacje genetyczne, które są charakterystyczne dla nowotworów. Choć endometrioza nie jest chorobą nowotworową to może zwiększać ryzyko niektórych nowotworów, które powstają jak się uważa, na podłożu ognisk endometriozy. Wiadomo na przykład, że kobiety z endometriozą jajnikową mają 2-3 razy większe ryzyko wystąpienia raka jajnika. Niektóre postacie endometriozy, np. endometrioza głęboko naciekająca jelita i przegrody odbytniczo pochwowej mogą rozwijać się z komórek endometrium, które zostały tam „porzucone” w rozwoju płodowym. W takich wypadkach endometrioza może być uznana za chorobę wrodzoną.

Co warto wiedzieć o endometriozie?

Należy zadbać o większą świadomość społeczną. Choć istnieją organizacje pacjentów propagujące wiedzę o endometriozie, nadal wiele pacjentek nie wie o tej chorobie. Nawet w wysokorozwiniętych krajach zachodnich, gdzie nakłady na opiekę zdrowotną nie są ograniczeniem, od pierwszych objawów choroby do zdiagnozowania mija prawie dekada. W tym czasie nieleczona choroba rozwija się. Może to być również związane ze zwiększonym ryzykiem powikłań po leczeniu endometriozy. Istotne jest, że choroba upośledza normalne funkcjonowanie pacjentek w społeczeństwie. Dolegliwości bólowe sprawiają, że rośnie absencja chorobowa, a pacjentki nie realizują się w pełni zawodowo. Przewlekłe dolegliwości mają negatywny wpływ na jakość życia i psychikę chorych. Opisuje się, że zmiany mogą powodować tzw. centralną neurosensytyzację, w wyniku której pacjentki zaczynają ogólnie, bardziej odczuwać dolegliwości bólowe. Bodźce, które normalnie nie byłyby odczuwane jako nieprzyjemne odbierają jako ból. Wiąże się to z nieprawidłowym rozwojem bólowych włókien nerwowych typu C, które często występują w okolicy ognisk endometriozy.
Niepłodność powodowana przez endometriozę jest również ważnym problemem i została zdefiniowana przez WHO jako choroba cywilizacyjna. Brak posiadania potomstwa ma negatywny wpływ na relacje w związku i może prowadzić do zaburzeń funkcjonowania na innych płaszczyznach oraz depresji. Leczenie niepłodności może być długotrwałe, kosztowne i nigdy nie daje gwarancji powodzenia. Uważa się, że ze względu na naturalny spadek płodności, pacjentki z endometriozą powinny realizować swoje plany prokreacyjne w trzeciej dekadzie życia.

Jak wygląda leczenie endometriozy, czy można ją w pełni wyleczyć?

Postępowanie zależy w pierwszej kolejności od głównych objawów z jakimi zgłasza się pacjentka. Jeśli problemem są dolegliwości bólowe to włącza się leczenie farmakologiczne, w tym również leczenie hormonalne, które nie usuwa choroby, ale może znacznie ograniczyć jej symptomy. W przypadku braku skuteczności stosowania różnych rodzajów leków, kolejną linią leczenia jest leczenie operacyjne. Natomiast w przypadku, gdy problemem pacjentki jest również płodność leczeniem z wyboru jest diagnostyczno-terapeutyczna operacja laparoskopowa.
Wytyczne nie pozostawiają tu wątpliwości. Leczenie operacyjne powinno być laparoskopowe. Należy dążyć do usunięcia wszystkich ognisk, gdyż takie postępowanie najskuteczniej znosi ból i poprawia płodność. Zmiany powinny być wycięte. Nie rekomenduje się koagulacji i waporyzacji głębokich zmian i torbieli jajnikowych, gdyż zastosowanie tych technik nie poprawia skuteczności zabiegu. Najważniejsze jest zastosowanie zaawansowanej techniki operacyjnej i współpraca z urologami i chirurgami. Sprawia to, że endometrioza powinna być operowana w dedykowanych centrach leczenia tej choroby. W dużych ośrodkach, gdzie jest wielu lekarzy wyszkolonych w zakresie operowania endometriozy i w których możliwa jest współpraca z lekarzami innych specjalizacji oraz możliwości zaopatrywania ewentualnych powikłań po operacji.
Odsetek nawrotów po leczeniu operacyjnym zależy od dokładnego usunięcia choroby i waha się pomiędzy ośrodkami od 20 do 60 procent w pięcioletnim okresie obserwacji. Wynika z tego, że skuteczność leczenia zależy przede wszystkim od zastosowanej techniki operacyjnej. Jeśli celem operacji nie jest poprawa płodności, należy zastosować leczenie hormonalne przez co najmniej 6 miesięcy po operacji. Jeśli chodzi o poprawę płodności pacjentki powinny starać się o ciążę niezwłocznie po leczeniu operacyjnym.

Co jest obecnie przedmiotem badań w zakresie endometriozy?

Obecnie prowadzi się wiele badań dotyczących endometriozy. Wysiłek badaczy dotyczy mechanizmów powstawania i podłoża choroby. Dzięki tej wiedzy, być może będzie można zapobiegać, leczyć lub wcześniej wykrywać chorobę. Trwa wiele badań klinicznych dotyczących nowych lekarstw na endometriozę. Stosowane obecnie leczenie nie jest pozbawione pewnych wad. Pracuje się nad lekami, które będą skuteczniej niwelowały ból, powodowały mniej objawów ubocznych, wywierały stały, a nie przejściowy efekt na rozwój choroby. Nadzieje wiąże się również z lekami, które nie zmniejszają płodności i mogą umożliwić starania o ciążę w trakcie leczenia. Pomimo dużych nakładów na badania i leczenie endometriozy, nadal należy zrobić wiele w tym temacie.