Jak rozwija się antyspołeczne zaburzenie osobowości?

Antyspołeczne zaburzenie osobowości to jedna z form zaburzenia osobowości, polegającego na prezentowaniu zachowań ocenianych jako nieprawidłowe. Co to jest antyspołeczne zaburzenie osobowości, jakie są jego przyczyny i objawy oraz jak wygląda w tym przypadku diagnostyka i leczenie – o tym można przeczytać w poniższym artykule.

Osobowość to zespół stałych cech, dyspozycji i właściwości charakterystycznych dla danej osoby, które kształtują jej wzorce zachowań. Na osobowość wpływa temperament, umiejętności adaptacyjne, mechanizmy psychologiczne oraz poziom inteligencji.

O zaburzeniach osobowości mówimy wtedy, gdy dana osoba prezentuje stale i przez określony czas zachowania, które oceniane są jako nieprawidłowe. Zaburzają one jej funkcjonowanie, utrudniają kontakty międzyludzkie i nie są akceptowalne społecznie. 

Antyspołeczne zaburzenie osobowości – co to jest? 

Antyspołeczne zaburzenie osobowości, zwane także osobowością dyssocjalną, charakteryzuje lekceważące podejście do innych ludzi oraz do praw i norm obowiązujących w społeczeństwie.

Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego rozpowszechnienie antyspołecznych zaburzeń osobowości (APD) w populacji wynosi od 1 do 3 procent. Częściej (w 3 procentach) występuje u mężczyzn, u kobiet w 1 procencie. Ponieważ jednak dane te dotyczą przeważnie osób naruszających normy prawne, rzeczywista liczba osób z takim zaburzeniem może być znacznie wyższa. 

Część osób wykazujących antyspołeczne zaburzenia osobowości to osoby o osobowości psychopatycznej. 

Antyspołeczne zaburzenie osobowości, podobnie jak psychopatyczna osobowość, często jest diagnozowane u osób uzależnionych od alkoholu oraz wykazujących zaburzenia seksualne, takie jak pedofilia, kazirodztwo czy sadyzm.

Podczas gdy w przypadku psychopatii podkreśla się rolę uwarunkowań biologicznych, w przypadku antyspołecznych zaburzeń osobowości kładzie się nacisk na warunki socjalizacyjne, związane z niewłaściwą opieką rodzicielską. 

Antyspołeczne zaburzenia osobowości w ujęciu behawioralnym dotyczy analizy zachowań danej jednostki i jej powiązania z warunkami społecznymi. 

Wspólną cechą tych zaburzeń jest interakcja między jednostką a jej społecznym otoczeniem.

Antyspołeczne zaburzenie osobowości – przyczyny i objawy

Nie ustalono dotąd jednej, konkretnej przyczyny występowania antyspołecznego zaburzenia osobowości. Mówi się o kilku czynnikach, przyczyniających się do jego rozwoju, takich jak wychowywanie się w patologicznie funkcjonującej rodzinie i grupie rówieśniczej, ubóstwo, niska pozycja społeczno-ekonomiczna, zamieszkiwanie w mieście i na obszarach przeludnionych czy nadużywanie alkoholu oraz innych środków psychoaktywnych. Są także teorie mówiące o genetycznych przyczynach zaburzeń osobowości.

W ostatnich latach przywiązuje się także wagę do czynników neurologicznych. Mówi się, że na pojawienie się antyspołecznego zaburzenia osobowości wpływ mogą mieć organiczne zaburzenia ośrodkowego układu nerwowego, będące efektem doznanego urazu głowy, a także występowanie zaburzeń zachowania w dzieciństwie i w okresie dojrzewania, szczególnie z jednoczesnym występowaniem zespołu nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). 

Gdy występuje osobowość antyspołeczna cechy charakterystyczne to dopuszczanie się różnego rodzaju oszustw i czynów przestępczych. Osoby z takim zaburzeniem już w młodym wieku (przed ukończeniem 15. roku życia) oszukują, kradną, niszczą mienie publiczne, wykazują zachowania agresywne wobec ludzi i zwierząt.

Osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości często stosują manipulację, aby osiągnąć swój cel. Potrafią one nawiązywać kontakty z innymi, ale utrzymanie dłuższych relacji sprawia im trudność. Charakteryzuje je bezwzględność, brak empatii, brak poczucia winy, chłód emocjonalny, drażliwość. Często podejmują decyzje w sposób impulsywny, bez brania pod uwagę konsekwencji swoich czynów. 

Podczas diagnozowania zaburzenia, jakim jest osobowość antyspołeczna objawy, jakie bierze się pod uwagę, to także uczucie dysforii, będące przeciwieństwem euforii. Prowadzi ono do gniewu, nasilonej złości i niepokoju emocjonalnego. Zachowaniom tym często towarzyszą zaburzenia lękowe, depresyjne, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, zaburzenia kontroli impulsów skutkujące na przykład uzależnieniem od hazardu oraz inne zaburzenia osobowości.

Osobowość antyspołeczna – test, diagnostyka i leczenie

Pacjenci z osobowością antyspołeczną najczęściej nie są świadomi tego, że ich zachowanie może powodować niechęć ze strony otoczenia i najczęściej są dopingowani do szukania pomocy specjalisty przez rodzinę lub inne osoby z bliskiego otoczenia. Zdarza się, że antyspołeczne zaburzenie osobowości jest diagnozowane przy okazji szukania pomocy u psychiatry lub psychoterapeuty z powodu innych zaburzeń psychicznych.

Podczas diagnozy osobowości dyssocjalnej psychiatra ocenia, czy pacjent spełnia kryteria specyficznych zaburzeń osobowości. Stwierdza, czy występują wyraźnie odbiegające od akceptowalnych zachowania w co najmniej dwóch obszarach spośród takich jak – procesy poznawcze, uczuciowość, kontrola nad impulsami oraz sposób odnoszenia się do innych i postępowanie w relacjach międzyludzkich.

Ocenia się także, czy zaburzenie przejawia się jako nieelastyczność, nieprzystosowanie lub inna dysfunkcjonalność i czy obejmuje szeroki zakres sytuacji indywidualnych i społecznych oraz czy w związku z tym dana osoba doznaje cierpienia i czy wpływa negatywnie na otoczenie.

Sprawdzane jest, czy objawy są przewlekłe i czy ich początek obserwowany był już w dzieciństwie lub wieku młodzieńczym. Wykluczyć należy przy tym choroby organiczne, uraz lub dysfunkcję mózgu.

Gdy diagnozowane jest antyspołeczne zaburzenie osobowości test dotyczy także następujących objawów (minimum trzy z nich pozwalają stwierdzić osobowość dyssocjalną):
- nieliczenie się z uczuciami innych,
- nieodpowiedzialność, lekceważenie społecznych norm, reguł i zobowiązań,
- niezdolność utrzymania trwałych związków,
- niska tolerancja frustracji, niski próg wyzwalania agresji i gwałtownych zachowań
- brak poczucia winy
- skłonność do obwiniania innych oraz pozorna racjonalizacja zachowań, skutkujących konfliktami z otoczeniem

Podczas stawiania diagnozy psychiatra współpracujący z psychologiem może stosować test MMPI, zawierający 567 pytań, pozwalający dokładnie zdiagnozować pacjenta. 

Zgodnie z nową wersją Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-11), podaną przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w roku 2018, zagadnienia dotyczące atystpołecznego zaburzenia osobowości znajdują się w rozdziale 6 – „Zaburzenia psychiczne, zachowania i neurorozwojowe”, w podrozdziale – „Zachowania niszczycielskie i zaburzenia dyssocjalne” (Disruptive behaviour or dissocial disorders). Istotą nowej klasyfikacji jest to, że celem procesu diagnostycznego jest ustalenie, czy dane zaburzenie występuje i w jakim nasileniu.

Zgodnie z tymi kryteriami, aby postawienie diagnozy było możliwe, zaburzony wzorzec zachowania powinien występować przez co najmniej dwa lata.

Leczenie antyspołecznego zaburzenia osobowości polega na prowadzenia długoterminowej psychoterapii (zajmuje się tym psycholog psychoterapeuta) najczęściej metodą poznawczo-behawioralną. Farmakoterapia jest stosowana wtedy, gdy występują inne zaburzenia psychiczne, dotyczy to leków przeciwdepresyjnych czy przeciwlękowych.

Całkowite wyleczenie tego zaburzenia jest trudne, z uwagi na to, że w pewnym wieku trudno wpłynąć na zmiany osobowości. Jeśli pacjent posiada wewnętrzną motywację do zmiany, może się to udać, chociaż w ograniczonym zakresie. Działania terapeutyczne pozwalają natomiast zmienić styl reagowania i zachowania na taki, który umożliwia lepsze funkcjonowanie społeczne.  

Źródła: 

Pastwa-Wojciechowska B., Psychopatyczne/antyspołeczne zaburzenia osobowości, W: Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej, redakcja naukowa  Cierpiałkowska L., Soroko E., Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2017, 214-234
Grzela E., Co nowa klasyfikacja chorób ICD-11 zmieni w obszarze psychiatrii? Puls Medycyny
Krawczyk P., Święcicki Ł., ICD-11 vs. ICD-10 – przegląd aktualizacji i nowości wprowadzonych w najnowszej wersji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób WHO, Psychiatria Polska, 2020, 54 (1), 7-20
Rybicka W., Osobowość dyssocjalna, czyli antyspołeczne zaburzenie osobowości, Medycyna Praktyczna