Otyłość u dzieci. Przyczyny, leczenie i zapobieganie

Liczba otyłych dzieci wciąż rośnie. Otyłość występuje najczęściej w związku ze złymi sposobami odżywiania, siedzącym trybem życia, a także czynnikami genetycznymi. Otyłość została uznana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za chorobę cywilizacyjną, która stanowi zagrożenie dla zdrowia ludzkości. Do otyłości prowadzi przedłużający się dodatni bilans energetyczny, któremu sprzyjają nieprawidłowe nawyki żywieniowe, polegające na spożywaniu słodkich napojów, żywności typu fast food oraz wysoko kalorycznych przekąsek, a także niska aktywność fizyczna, a nawet problemy emocjonalne. Na jakie powikłania narażone są dzieci z otyłością, jak jej zapobiec i jak leczyć?

Liczba otyłych dzieci wciąż rośnie. Otyłość występuje najczęściej w związku ze złymi sposobami odżywiania, siedzącym trybem życia, a także czynnikami genetycznymi. Otyłość została uznana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) za chorobę cywilizacyjną, która stanowi zagrożenie dla zdrowia ludzkości. Do otyłości prowadzi przedłużający się dodatni bilans energetyczny, któremu sprzyjają nieprawidłowe nawyki żywieniowe, polegające na spożywaniu słodkich napojów, żywności typu fast food oraz wysoko kalorycznych przekąsek, a także niska aktywność fizyczna, a nawet problemy emocjonalne. Na jakie powikłania narażone są dzieci z otyłością, jak jej zapobiec i jak leczyć?

Otyłość u dzieci i młodzieży - jak duży to problem?

Otyłość u osób dorosłych jest przedmiotem dyskusji i badań od dawna, natomiast otyłość u dzieci to problem ostatnich lat. Często to zjawisko nie jest uważane za chorobę przez rodziców, którzy twierdzą, że jeśli dziecko jest „pulchne”, to jest to oznaka zdrowia. Jednak u dzieci z nadwagą zwiększa się ryzyko rozwoju otyłości w życiu dorosłym. 

Epidemia otyłości dziecięcej to obecnie jedno z poważniejszych wyzwań XXI wieku przede wszystkim z powodu klinicznych i społecznych konsekwencji tego zjawiska. Szacuje się, że na świecie aktualnie około 110 milionów dzieci ma nadwagę lub otyłość. Według opracowania - „The relationship of body mass index and blood pressure in primary care pediatric patients” - częstość występowania otyłości w wieku od 6 do 19 lat wzrosła wielokrotnie w porównaniu z danymi z lat 1963-1970 oraz lat 1999-2000. Wzrasta także otyłość wśród młodszych dzieci (od 2 do 5 lat).

Według raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego za rok 2020 pt. „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania” występowanie zbyt wysokiej masy ciała wśród uczniów w wieku 11-16 lat zwiększyło się między rokiem 2014 a 2018 o prawie 2 punkty procentowe (16,5 procent vs 14,8 procent), wyraźniej występuje to u chłopców (o 3,4 p.p.) niż u dziewcząt (0,4 p.p.).

Nadwaga i otyłość u dzieci - czym się różnią?

Nadwagę i otyłość stwierdza się za pomocą wskaźnika BMI (Body Mass Index), który oblicza się według wzoru, w którym podaje się masę ciała i wzrost. U osób dorosłych wartość BMI między 20 a 25 jest uznawana za prawidłową. O nadwadze mówimy, gdy wskaźnik mieści się między 25 a 30, natomiast o otyłości, gdy przekracza 30.

Obliczanie wskaźnika masy ciała za pomocą wskaźnika BMI dla dzieci przebiega podobnie jak u dorosłych, jednakże interpretacji wyników dokonuje się w sposób odmienny. U osób dorosłych BMI jest wyliczane ze wzoru, w którym masa ciała w kilogramach jest dzielona przez wzrost w metrach podniesiony do potęgi drugiej. Natomiast obliczanie BMI dzieci, nastolatków i młodzieży zależy od wieku i płci z użyciem specjalnych wskaźników. Tzw. percentyle są stosowane w przypadku osób w wieku od 2 do 20 lat. Siatki centylowe lub percentylowe umożliwiają porównanie wagi dziecka w stosunku do wagi innych dzieci tej samej płci i w tym samym wieku.

Prawidłowa waga dzieci oraz młodzieży mieści się pomiędzy 25. a 85. centylem. Wartość powyżej 95 oznacza otyłość, natomiast dzieci ze wskaźnikiem poniżej 5 percentyla mają niedowagę.

Przyczyny otyłości u dzieci

Otyłość u dzieci, podobnie jak u osób dorosłych, w ponad 90 procentach jest tak zwaną otyłością prostą, której nie towarzyszą inne objawy chorobowe. Jej przyczyną jest zbyt duża ilość energii dostarczana wraz z pożywieniem w stosunku do zapotrzebowania organizmu i w efekcie zbyt duża ilość tkanki tłuszczowej. Ten typ otyłości jest często uwarunkowany genetycznie i związany z tempem przemiany materii.

Otyłość wtórna to taka, która wynika ze schorzeń:

• endokrynologicznych,
• chorób układu nerwowego,
• wad genetycznych,
• chorób układu wewnątrzwydzielniczego,
• choroby Cushinga,
• niedoczynności tarczycy,
• niedoczynności przytarczyc,
• niedoboru hormonu wzrostu,
• hyperinsulinizmu,
• zaburzeń okresu pokwitania,
• chorób układu nerwowego (mózgowe porażenie dziecięce, rdzeniowy zanik mięśni, guzy ośrodkowego układu nerwowego, stan po zapaleniu opon mózgowych i mózgu, stan po urazach ośrodkowego układu nerwowego),
• zespołów genetycznych i chromosomalnych (zespół Downa, zespół Turnera, zespół Klinefeltera, rzadkie zespoły genetyczne),
• chorób spichrzeniowych.

Do otyłości może także prowadzić przewlekłe stosowanie steroidów, leków przeciwpadaczkowych, psychotropowych i uspokajających.

W przypadku otyłości prostej ważną rolę odgrywają czynniki środowiskowe, czyli złe nawyki żywieniowe panujące w domu. Jedzenie może być także formą radzenia sobie ze stresem w trudnych sytuacjach.

Na wystąpienie otyłości u dziecka wpływają także zależności matki i dziecka w okresie ciąży, niska lub wysoka masa urodzeniowa, sposób karmienia po urodzeniu czy przechodzenie przez matkę różnych chorób podczas ciąży. Wpływ ma też sposób odżywiania się ciężarnej.

Zdrowotne powikłania i konsekwencje otyłości u dzieci

Otyłość powoduje negatywne skutki dla zdrowia już od najmłodszych lat. Badania wykazały, że u prawie 7 procent chłopców z nadwagą nadciśnienie tętnicze stwierdza się już w wieku od 2 do 5 lat, natomiast w grupie między 16 a 19 lat u ponad 13 procent. U dziewcząt w takich samych grupach wiekowych nadciśnienie występuje u 4,4 procent i u 16,3 procent.

Nadwaga w wieku rozwojowym wpływa negatywnie na układ krążenia i powoduje zwiększenie lewej komory serca. Otyłość u dużej liczby dzieci i młodzieży prowadzi także do zaburzeń gospodarki węglowodanowej, które mogą poprzedzać rozwój cukrzycy typu 2, takich jak insulinooporność (stwierdza się ją u 46-52 procent młodzieży z BMI ≥ 95 percentyla) wraz z hiperinsulinizmem czy nieprawidłową krzywą w teście obciążenia glukozą. Takie skutki otyłości często wynikają ze stylu życia rodziny, która nie zdaje sobie sprawy, że sposób odżywiania i funkcjonowania w dany sposób stanowi poważny problem zdrowotny.

Do niedawna cukrzyca typu 2 była stwierdzana tylko u osób dorosłych, jednak obecnie coraz częściej jest diagnozowana wśród populacji dzieci i nastolatków. Według badań stanowi około 20 procent przypadków cukrzycy wykrywanej u dzieci w Polsce u osób w wieku od 10 do 19 lat.

Nadwaga oraz otyłość prowadzą także do zaburzeń gospodarki lipidowej i wystąpienia dyslipidemii, co objawia się niskim poziomem stężenia cholesterolu frakcji HDL oraz wyższymi wartościami stężenia trójglicerydów. Dotyczy to szczególnie młodzieży z otyłością brzuszną, która powoduje wystąpienie zespołu metabolicznego, czyli zespołu czynników stanowiących ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Otyłość to w tym przypadku nie tylko problem z prawidłową masą ciała, lecz także jednym z najważniejszych układów i narządów w organizmie.

Inne powikłania otyłości u dzieci to wyższe ryzyko wystąpienia niealkoholowego stłuszczenia wątroby, kamicy pęcherzyka żółciowego, chorób nerek (takich jak szkliwienie kłębuszków nerkowych), obturacyjnego bezdechu sennego, astmy oskrzelowej, a także chorób układu kostno-stawowego, takich jak koślawość kolan, choroba Blounta, płaskostopie, skolioza, bóle kręgosłupa, zapalenie kości i stawów. Otyłość wpływa także na proces dojrzewania płciowego, powodując między innymi jego opóźnienie (u chłopców) lub przyspieszenie (u dziewcząt). Nadmierne gromadzenie tkanki tłuszczowej prowadzi też do zaburzeń hormonalnych innego typu.

Nadmierna masa ciała powoduje również konsekwencje natury socjalnej i psychologicznej. Otyłe dzieci w wieku szkolnym często izolują się od innych i mają niską samoocenę. Bywają obiektem drwin, czego skutkiem mogą być nawet depresja i myśli samobójcze, co jest dostrzegane już nawet u uczniów szkół podstawowych.

Warto także podkreślić, że otyłość w wieku dziecięcym oraz w wieku dojrzewania to także duże ryzyko otyłości później, w okresie dorosłości. Oprócz wcześniej wymienionych zagrożeń to między innymi zwiększone ryzyko rozwoju niektórych nowotworów.

Leczenie otyłości u dzieci

Eksperci zalecają, aby dzieci z nadmierną masą ciała, rozpoznaną na podstawie wskaźnika BMI w przedziale przekraczającym 95 centyl, były leczone przez zespół specjalistów składający się z lekarza pediatry, endokrynologa, dietetyka, psychologa i rehabilitanta.

Postępowanie terapeutyczne polega na ograniczeniu wartości kalorycznej spożywanych pokarmów (jednak nie dotyczy to dzieci do 7. roku życia), a dieta powinna być dobierana indywidualnie i pokrywać zapotrzebowanie na niezbędne składniki odżywcze. Należy ograniczyć cukry proste i wykluczyć spożywanie produktów typu fast food. 

Modyfikacji powinny ulec nieprawidłowe nawyki żywieniowe. W diecie należy zwiększyć udział warzyw i owoców (oprócz tych bardzo słodkich), ryb, kasz i razowego pieczywa, a ograniczyć produkty zawierające nasycone tłuszcze zwierzęce oraz słodycze i słodkie napoje.

Dziecko powinno jeść regularnie i nie podjadać między posiłkami, należy zwiększyć wysiłek fizyczny, a ograniczyć czas spędzany przed komputerem czy telefonem. Ważne jest zaangażowanie dziecka w prowadzone leczenie. Utrata masy ciała powinna być stopniowa, ale systematyczna, tak aby efekty były trwałe.

Gdy otyłość jest wynikiem choroby, jeżeli to możliwe, leczy się jednocześnie jej pierwotną przyczynę. W przypadku dzieci z nadwagą i otyłością nigdy nie należy bagatelizować pierwszych odchyleń od prawidłowej wagi i jej zwiększania się. Im większa nadwaga, tym trudniej się jej pozbyć.

Jak zapobiegać otyłości wśród dzieci?

Z uwagi na konsekwencje zdrowotne i powikłania, jakie powoduje otyłość u dzieci, jest ona traktowana jak choroba wieloukładowa.

Wytyczne Amerykańskiego Towarzystwa Endokrynologicznego z roku 2008 oraz Instytutu Matki i Dziecka podkreślają przede wszystkim znaczenie działań profilaktycznych. Zalicza się do nich – karmienie piersią dziecka przynajmniej do 6. miesiąca życia, działania edukacyjne, dotyczące zwiększenia aktywności fizycznej, stosowania zdrowej diety i ograniczenia spożywania niezdrowych produktów żywnościowych (słodyczy, słodkich napojów, fast foodów).

Najważniejsza jest zmiana stylu życia polegająca na zmianie nawyków żywieniowych i włączeniu aktywności fizycznej do codziennego planu dnia. Takie zmiany powinny dotyczyć stylu rodziny, ponieważ nawyki żywieniowe przejmowane są przez najmłodsze pokolenie od rodziców i dziadków. Dzięki popularyzowaniu tych zasad wspólnie możemy zahamować wzrost liczby otyłych dzieci i zmniejszyć odsetek dzieci oraz młodzieży z nadwagą.

Źródła: 

• Sikorska-Wiśniewska G., Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 6(55), 71-80.
• Gawlik A., Zachurzok-Buczyńska A., Małecka-Tendera E., Powikłania otyłości u dzieci i młodzieży, Endokrynologia. Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materaii, 2009, 5 (1), 19-27.
• Falkner B., Gidding S.S., Ramirez-Garnica G., Wiltrout S.A., West D., Rappaport E.B.: The relationship of body mass index and blood pressure in primary care pediatric patients, The Journal of Pediatric 2006, 148, 195–200.
• Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego,. „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania. 2020, red. Wojtyniak B., Goryński P.