Świerzb: przyczyny, objawy, leczenie i zapobieganie

Świerzb to choroba zakaźna, pasożytnicza, na którą może zapaść każdy z nas, przy czym szczególnie narażone na zachorowanie są dzieci, które są wraz z młodzieżą również głównymi nosicielami tej choroby. Świerzb to maleńki półmilimetrowy pajęczak, dlatego tak trudno dostrzec te małe czarne kropeczki na skórze gołym okiem. Jednocześnie łatwo go pomylić z innymi dermatozami, czyli chorobami skóry. Czym jest więc świerzb, jakie są przyczyny jego występowania, na czym polega diagnostyka i leczenie, i czy można go uniknąć – o tym w poniższym artykule.

Czym jest świerzb?

Świerzb to choroba zakaźna skóry. Przez wiele lat świerzb kojarzono wyłącznie z brudem oraz zaniedbaniami higienicznymi. Podczas gdy choroba często diagnozowana jest również u osób dbających o czystość. Dotyka ludzi w każdym wieku, bez względu na płeć. Najczęściej dotyka dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym oraz osoby w wieku podeszłym. Świerzb wywołują świerzbowce, które bytują w ludzkim naskórku. Zapłodniona samica świerzbowca w warstwie rogowej naskórka ryje norki. Tworzone korytarze mają długość około 0,3 mm i są ślepo zakończone. Służą składaniu jaj, z których wylęgają się larwy przekształcające się po 2 – 3 tygodniach w dorosłą postać świerzbowca. Okres wylęgania w przypadku infekcji pierwotnej jest różny, ale zazwyczaj wynosi od 2 do 4 tygodni. Chory w tym czasie jeszcze nie ma wyrażonych zmian, ale już jest zakaźny dla otoczenia. Przy zakażeniu wtórnym może być to dużo krótszy okres - od 1 do 3 dni.

Przyczyny świerzbu

Świerzb wywoływany jest przez roztocze świerzbowca ludzkiego Sarcopotes scabiei varietas hominis. Do zakażenia dochodzić może w dwojaki sposób, a mianowicie przez bezpośredni kontakt z zakażoną osobą lub pośrednio przez zainfekowane ubrania, przedmioty codziennego użytku, a nawet spanie we wspólnej pościeli. Najczęstszą drogą zakażenia jest bezpośredni kontakt, przede wszystkim seksualny.
Roztocze świerzbowca ludzkiego zdolne jest do przeżycia poza organizmem żywiciela przez 36 do 72 godzin. Jest to czynnik sprzyjający zakażeniom drogą pośrednią. Zakażeniu sprzyjają: duża liczba osób zamieszkujących jedno pomieszczenie, złe warunki bytowe, wyniszczenie i osłabienie organizmu, przewlekle obniżona odporność, choroby psychiczne oraz demencja.

Objawy świerzbu

Jak rozpoczyna się świerzb? Początkowe stadium świerzbu to intensywny, miejscowy świąd, który nasila się po rozgrzaniu ciała, przede wszystkim w godzinach nocnych czy po kąpieli. Spowodowane jest to zwiększoną aktywnością świerzbowca ludzkiego pod wpływem wysokiej temperatury. Jak wygląda świerzb? Symptomem zakażenia, który można zaobserwować są nory świerzbowcowe: wypukłe czasem przybierające kształt litery S. Wykwity występować mogą również pod postacią grudek i zapalnych pęcherzyków. Drapanie oraz nadkażenia bakteryjne prowadzą do powstawania zmian wtórnych: przeczosów (ubytki naskórka), wyprysków, strupów i zmian o typie liszajca. Objawy zakażenia wynikają nie tylko z samej aktywności pasożyta, ale również z reakcji alergicznej na antygeny świerzbowca. Klasyczna postać świerzbu charakteryzuje się zmianami zlokalizowanymi głównie w miejscach ciepłych i wilgotnych, okolicach wyprzeniowych. Często lokalizuje się więc pod piersiami, w okolicach narządów płciowych (w postaci guzków) oraz na rękach, nadgarstkach, brzuchu. U dzieci często zajęte są palce dłoni i stóp. Objawy te obserwujemy w klasycznych przypadkach świerzbu rozwiniętego, czyli po 3-4 tygodniach od infestacji. W przypadku niemowląt i małych dzieci świerzb występuje w postaci wykwitów, które mogą przyjąć postać krost i guzków na dłoniach, stopach, owłosionej skórze głowy i grzbietu. Poza postacią klasyczną zakażenie może wystąpić w formie świerzbu norweskiego oraz guzkowego. Świerzb norweski to zaawansowana i uogólniona postać świerzbu, bardzo zakaźna, przy której występują duże nawarstwienia hiperkeratotyczne ( nadmierne rogowacenie naskórka). Symptomami świerzbu guzkowego są brązowo – czerwone swędzące guzki zlokalizowane pod pachami, w pachwinach, na pośladkach oraz w okolicy męskich narządów płciowych.

Diagnostyka świerzbu

Diagnostyka świerzbu opiera się na rozpoznaniu typowych objawów klinicznych, do których należy świąd skóry i zmiany skórne w charakterystycznych miejscach na ciele.
Zdarza się, że diagnostyka świerzbu sprawia trudności, szczególnie gdy pacjent ma zmiany alergiczne lub starcze zmiany skórne. W takich przypadkach najczęściej poszukuje się pęcherzyków na palcach rąk i pomiędzy nimi. Diagnostyka jest utrudniona także w przypadkach, gdy pacjent ma inne choroby współistniejące ze świerzbem, np. łuszczycę.
Tym, co jest istotne jest fakt, iż diagnostyka powinna obejmować wszystkich domowników. Dlatego pomocny bywa wywiad rodzinny. Diagnozy świerzbu na podstawie zebranego wywiadu oraz po obejrzeniu zmian skórnych może dokonać dermatolog, dermatolog dziecięcy lub lekarz chorób zakaźnych.

Leczenie świerzbu

Leczenie świerzbu polega na miejscowym stosowaniu leków hamujących rozwój pasożyta w naszej skórze. Stosuje się w tym celu permetrynę (jednorazowo na 8-10 godzin na skórę). Warto dodać, że jest to bezpieczny i skuteczny lek, który można stosować już od 2. Miesiąca życia. Preparat aplikuje się na całe ciało poniżej linii żuchwy i pozostawia na co najmniej 8 godzin.
Innymi metodami leczenia świerzbu są preparaty siarki, krotamiton oraz benzoesan benzylu w postaci kremów, maści, szamponów lub płynów. Zazwyczaj wystarcza jednorazowa kuracja, którą powinny zostać objęte wszystkie osoby z najbliższego otoczenia osoby zakażonej, a także mające z nią bliski kontakt, nawet jeśli nie występują u nich objawy zakażenia. Czasem u chorych, u których świerzb trwa długo lub występują liczne zmiany skórne, wskazane jest powtórzenie kuracji po 7–14 dniach. W momencie, gdy lekarz chorób zakaźnych lub dermatolog rozpozna u osoby zakażonej świerzb powinna być ona izolowana aż do momentu zakończenia kuracji. Ważnym elementem leczenia jest również zmiana, wypranie w wodzie o temperaturze minimum 60 stopni Celsjusza i wyprasowanie ubrań, bielizny, ręczników oraz pościeli używanych przez ostatni tydzień. Rzeczy, które nie mogą zostać wyprane należy zamknąć w szczelnym worku i zostawić na kilka dni. Ponieważ pasożyty pozbawione żywiciela giną z reguły w ciągu 3 dni, dlatego okres karencji powinien wynosić minimum 4 dni. Podłogi i meble o gładkich powierzchniach muszą zostać umyte, natomiast meble tapicerowane powinny zostać owinięte folią. Jak poznać że świerzb jest wyleczony? Świąd skóry u osób zakażonych świerzbowcem może utrzymywać się nawet kilka tygodni po zakończeniu leczenia, dlatego też nie świadczy on o nieskuteczności terapii. Kiedy ustanie, wtedy wiadomo, że jesteśmy wyleczeni.

Domowe sposoby na świerzb

Jeśli chodzi o domowe sposoby na świerzb, które pomogą w złagodzeniu objawów, warto w tym miejscu podkreślić, że niezbędna jest przede wszystkim wizyta lekarska, która pomoże wyleczyć, a nie tylko złagodzić świąd i inne symptomy choroby. Łagodzące działanie mają olejki – ten z drzewa herbacianego, olejek tamanu czy olejek neem z miodli indyjskiej. Olejki  należy wmasowywać w zmienione chorobowo miejsca lub dodawać do kąpieli. Do wanny można wlać także krochmal lub papkę z płatków owsianych,
Domową metodą na świerzb jest zastosowanie ziół: tymianku, kozłka lekarskiego, nagietka, rumianku czy piołunu. Pomogą ziołowe napary, okłady i płukanki ziołowe stosowane na chorobowo zmienione miejsca, np. płukanka z rdestu ptasiego. Można również wykorzystać do przemywania nalewkę z ostróżki polnej - wystarczy 10 g suszu ostróżki polnej zalać szklanką wódki i odstawić na tydzień w ciemne i suche miejsce. Po tym czasie przemywać chore miejsca 2-3 razy dziennie.
Można również kupić w aptekach bez recepty maści przeciwhistaminowe na ukąszenia owadów. Stosując domowe metody zawsze pamiętajmy, że nie są one sposobami na pozbycie się świerzbu, ale wyłącznie na łagodzenie objawów.

Z czym można pomylić świerzb?

Z czym można pomylić świerzb i jego objawy? Objawy świerzbu mogą przypominać wiele innych dermatoz, w tym: atopowe zapalenie skóry, wyprysk kontaktowy lub kontaktowe zapalenie skóry, zapalenie opryszczkowate skóry (dermatitis herpetiformis, choroba Duhringa), łuszczycę, rybią łuskę, chorobę Dariera, osutkę polekową, łojotokowe zapalenie skóry (w przypadku zajęcia owłosionej skóry głowy).

Jak zapobiegać zakażeniom świerzbem?

W celu zapobiegania zakażeniom świerzbem należy przestrzegać zasad higieny osobistej, unikać użytkowania należących do innych osób ręczników, pościeli, przyborów toaletowych, obuwia oraz odzieży.

Źródła:

Petryniak M. Świerzb – diagnostyka i leczenie. Kosmetologia estetyczna 2016; 5 (6): 648 – 650;
Tymanowska O., Diagnostyka świerzbu może czasem sprawiać trudności, Puls Medycyny; 12/2020;
https://www.cdc.gov/parasites/scabies/gen_info/faqs.html
Zawadzińska-Halat K. et. al. Świerzb – postaci kliniczne, diagnostyka i leczenie, Medycyna Praktyczna. Lekarz Rodzinny, 2016; 215 (3): 105-116;
Żelazny I., Nowicki R., Sobjanek M. Świerzb – częsta dermatoza, niełatwe rozpoznanie, Przewodnik Lekarza, 2007; 8: 68-73.