Dysocjacja — co to jest? Objawy, przyczyny, leczenie zaburzeń dysocjacyjnych

Życie psychiczne w przypadku osób prawidłowo funkcjonujących przebiega w sposób zintegrowany i przy w pełni kontrolowanej świadomości. W zaburzeniach psychicznych ma miejsce rozpad zintegrowanych zakresów zachowań oraz funkcji psychiki na elementy, które mogą funkcjonować niezależnie od siebie. Wszyscy jesteśmy narażeni na różnego rodzaju urazy psychiczne, dlatego między innymi psychologia kliniczna i psychiatria wciąż poszukuje wpływu tych urazów i związanych z nimi doświadczeń na powstawanie zaburzeń psychicznych. Jednym z nich jest dysocjacja. Objawy dysocjacyjne są na ten moment w psychiatrii dość słabo rozpoznawane, ale specjaliści wciąż pracują nad tym zjawiskiem. Postawienie właściwej diagnozy, która pozwoli na opracowanie właściwego planu leczenia, stanowi podstawę wszelkich działań związanych ze zjawiskiem dysocjacji. Czym są zaburzenia dysocjacyjne, jakie są ich rodzaje, jakie objawy im towarzyszą, czy znane są ich przyczyny – o tym w poniższym artykule.

Czym są zaburzenia dysocjacyjne?

Zacznijmy od tego czym jest dysocjacja. Oznacza ona rozdzielenie, rozszczepienie. W psychologii określa się nią stan rozdzielenia funkcji, które powinny działać wspólnie. Są nimi świadomość, pamięć, percepcja oraz tożsamość. Taki sprawnie działający mechanizm adaptacyjny umożliwia człowiekowi wykonywanie kilku czynności jednocześnie — niektóre z nich wykonujemy nieświadomie, w sposób zautomatyzowany, a jednocześnie koncentrujemy się na innych. Dysocjacja jest więc zwykle mechanizmem adaptacyjnym. Może się zdarzyć, że traumatyczne wydarzenia oddzielają się od pola świadomości, przechodząc do nieświadomości – wtedy mamy zjawisko dysocjacji patologicznej.

Zaburzenia dysocjacyjne (ang. dissociative disorders) nazywa się konwersyjnymi, a są zaburzeniami na tle nerwicowym. Ich uwarunkowanie psychogenne jest zwykle powiązane w czasie z jakąś traumą, a także stresogennymi, urazowymi i nierozwiązywalnymi przeżyciami i sytuacjami, które nam się przydarzyły, lub też wynikają z zaburzonych relacji i kontaktów międzyludzkich. Chory traci swoje rdzenne poczucie tożsamości, zaburzenia dotykają pamięci oraz identyfikacji własnej osoby w kontekście historii swojego życia. Podłoża tych zmian upatruje się bardziej w aspekcie psychogennym niż fizjologicznym.

Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych DSM - 5 (ang. DSM — Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) definiuje zaburzenia dysocjacyjne jako częściową lub całkowitą utratę prawidłowej integracji pomiędzy wspomnieniami z przeszłości, poczuciem tożsamości, a także bezpośrednimi wrażeniami oraz kontrolą dowolnych ruchów ciała. Zaburzenia dysocjacyjne według klasyfikacji psychiatrycznej ICD 10 obejmują następujące zaburzenia:

• amnezja dysocjacyjna;

• fuga dysocjacyjna;

• osłupienie dysocjacyjne;

• trans i opętanie;

• dysocjacyjne zaburzenia ruchu;

• drgawki dysocjacyjne;

• dysocjacyjne znieczulenia i utrata czucia zmysłowego;

• konwersyjne (mieszane) zaburzenia dysocjacyjne;

• inne zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne);

• nieokreślone zaburzenia dysocjacyjne (konwersyjne).

Dla porównania, w klasyfikacji amerykańskiej wśród  zaburzeń dysocjacyjnych jako podstawowe wymienia się dysocjacyjne zaburzenie tożsamości nazywane w przeszłości osobowością mnogą. Charakteryzuje się ono wystepowaniem co najmniej dwóch odrębnych stanów osobowości, które niektóre kultury postrzegają jako doświadczenie opętania. Dlatego w kolejnej edycji DSM-5 w grupie tych zaburzeń uwzględniono amnezję dysocjacyjną, zespół depersonalizacji (derealizacji) oraz zaburzenie dysocjacyjne tożsamości (osobowość mnoga lub wieloraką).

Statystyki wskazują, iż zaburzenia dysocjacyjne dwukrotnie częściej dotykają kobiet. Jeśli chodzi o dzieci i młodzież, nawet dziesięciokrotnie częściej chorują dziewczynki. Zaburzenia te często współistnieją z depresją oraz zaburzeniami lękowymi.

Rodzaje zaburzeń dysocjacyjnych

Amnezja dysocjacyjna — utrata pamięci dotycząca ważnych bieżących spraw z prywatnego świata, np. nagła śmierć bliskiej osoby. Zaburzenie o bardzo silnym charakterze, wybiórcze i częściowe. Z reguły o krótkotrwałym charakterze. Amnezja wsteczna dotyczy przeszłości sprzed urazu psychicznego, natomiast amnezja następcza – okresu, który wystąpił bezpośrednio po zdarzeniu. Ma charakter eliminowania z pamięci traumatycznych wydarzeń.

Fuga dysocjacyjna – z cechami amnezji dysocjacyjnej, pacjent podróżuje do miejsc poza terenem zamieszkania oraz swojej pracy, wcześniej znanych i istotnych pod względem emocjonalnym, może tego nie pamiętać. Przejawia ją nowa tożsamość i całkiem nowa rzeczywistość. Charakteryzuje się tym, że może ujawniać przez kilka minut, godzin, dni lub dłużej. Zachowanie może wydawać się zupełnie prawidłowe, tym bardziej, że towarzyszy mu dbałość o siebie i proste codzienne interakcje z obcymi osobami, np. pytanie o drogę, zakupy.

Osłupienie dysocjacyjne (stupor dysocjacyjny) – cechy psychogenne, związane z bieżącymi, rzeczywistymi stresogennymi wydarzeniami. Objawy to znaczące ograniczenie lub zupełne znieruchomienie (pacjent leży lub siedzi nieruchomo) oraz brak reakcji na doznania i bodźce zewnętrzne, w tym światło, hałas, dotyk, mimo że osoba w osłupieniu dysocjacyjnym nie śpi ani nie jest nieprzytomna. Osłupienie dysocjacyjne należy oddzielić od innych chorób, nie jest związane przyczynowo z chorobą somatyczną: nie jest osłupieniem katatonicznym (schizofrenicznym), maniakalnym ani depresyjnym.

Trans i opętanie – jest utrata poczucia tożsamości oraz pełnej orientacji w otoczeniu. Pacjent zachowuje się, jakby był owładnięty przez inną osobowość, nieznaną siłę (np. duch). Jest to stan niezależny od woli tej osoby. Występują przez dłuższy okres i często towarzyszy im ograniczenie lub schematyczność ruchów, pozycji ciała oraz wypowiedzi. Nie dotyczą tego typu stanów w przebiegu schizofrenii, ostrych stanach psychotycznych, padaczki czy zatruć substancjami psychoaktywnymi.

Dysocjacyjne zaburzenia ruchu i czucia – objawia się porażeniem kończyn, narządu mowy (trudności z wydobyciem głosu) czy niedowładem. Pacjent nie może poruszać kończynami, nie może utrzymać pozycji stojącej.

Osobowość mnoga (dysocjacyjne zaburzenia tożsamości) – występuje bardzo rzadko, charakteryzuje ją występowanie u pacjenta dwóch lub więcej odrębnych osobowości, z czego jednocześnie ujawnia się tylko jedna z nich, po czym następuje przejście do kolejnej osobowości. Każda z nich ma indywidualny charakter, powód, odrębne wspomnienia oraz zachowania. W postaci osobowości podwójnej zwykle któraś z nich jest dominująca, a jednocześnie nie mają świadomości istnienia tej drugiej. Takie zmiany są zwykle nagłe, a podłoże stanowią urazy i stresogenne wydarzenia. 

Cechą wspólną zaburzeń dysocjacyjnych jest obecność wyraźnego objawu przy jednoczesnym braku tzw. organicznego podłoża, co oznacza, że objawy pojawiają się, pomimo braku fizycznej choroby lub dysfunkcji ciała. Objawy często mają charakter psychogenny, wiążą się z trudnym wydarzeniem lub wydarzeniami, jakich pacjent doświadczył. Mogą jednak dotyczyć także problemów i trudnych sytuacji definiowanych przez pacjenta jako nierozwiązywalne, przy wystąpieniu trudnych okoliczności albo zakłóconych relacji z ludźmi.

Dawniej zaburzenia z tej grupy określano wyłącznie jako histeryczne, jednak nazwę tę wycofano ze względu na negatywny, wieloznaczny i oceniający wydźwięk oraz świadomość cierpienia przeżywanego przez pacjenta.

Objawy dysocjacji

Objawy zaburzeń dysocjacyjnych są związane z konkretnym rodzajem zaburzeń, dlatego nie da się ich określić jako jeden schemat.  Tym, co je łączy jest fakt, że znacznie wpływają na całe życie człowieka, w negatywny sposób, utrudniając codzienne funkcjonowanie, a nawet zupełnie je uniemożliwiając. Wszystko dlatego, że pacjenci z zaburzeniami dysocjacyjnymi mogą tracić kontrolę nad swoim ciałem (brak możliwości ruchu, zatrzymanie mowy) czy tożsamością. Do objawów należą luki w pamięci, upośledzenie zdolności do uczenia się, oderwanie od świadomości, wykształcanie się tożsamości mnogiej, z których każda może być zupełnie inna i różnić się między sobą cechami, płcią oraz poziomem intelektu. Objawami często są także zdezorientowanie, brak skupienia, brak reakcji czy reakcje z dużym opóźnieniem w stosunku do wydarzeń, jak również zmiana mimiki, tembru głosu, gestykulacji.

Objawy dysocjacji często są tak dokuczliwe, że osoby dotknięte nimi sięgają do zachowań szkodliwych, a często nawet zagrażających życiu, w tym samouszkodzeń.

Warto w tym miejscu dodać, że nagłe i krótkotrwałe dolegliwości w większości, bo aż 95% przypadków ustępują podczas 2-tygodniowej hospitalizacji, natomiast objawy utrzymujące się dłużej niż pół roku ustępują z kolei zdecydowanie trudniej.

Przyczyny dysocjacji

Zaburzenia dysocjacyjne mogą stanowić konsekwencje bardzo stresujących, traumatycznych wydarzeń z życia — zarówno dorosłego, jak i tych przeżytych w dzieciństwie. Czynnikiem prowokującym tego typu zaburzenia jest aspekt psychologiczny oraz jego wymiar i znaczenie dla pacjenta. Wzrost zachorowań obserwuje się najczęściej w czasie wojen, katastrof, klęsk żywiołowych czy aktów terrorystycznych. Podkreśla się również znaczenie traumatycznych doświadczeń z dzieciństwa, w tym molestowanie seksualne, nękanie, agresję fizyczną i psychiczną. Powodem może być przeżyty wypadek samochodowy czy gwałt. Jednocześnie wpływ na podatność na wystąpienie tych zaburzeń zależy także od czynników konstytucyjnych – osobowościowych. Większe predyspozycje do zachorowania mają osoby lękliwe, z osobowością histrioniczną, bordeline i unikającą. Co nie wyklucza ich wystąpienia u osób z dobrze zintegrowaną osobowością. Zwiększone prawdopodobieństwo wystąpienia zauważa się również u osób cierpiących z powodu dużej depresji, stresu pourazowego, cierpiących na zaburzenia odżywiania, samouszkodzających się, nadużywających środków psychoaktywnych. Natomiast jeśli chodzi o podłoże biologiczne (organiczne) – sprzyjają ich powstawaniu zaburzenia np. mikrouszkodzenia płatów czołowych.

Takich przyczyn i wydarzeń może być znacznie więcej, są to kwestie indywidualne.

Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych

Leczenie zaburzeń dysocjacyjnych powinno być podjęte przez doświadczonego specjalistę z wiedzą, po dogłębnej analizie w celu wykluczenia podłoża somatycznego – w oparciu o diagnostykę neurologiczną. Pozwoli to na rozwianie wątpliwości oraz eliminację cech organicznego podłoża objawów, czy też współistnienia zaburzeń psychicznych, w tym schizofrenii, depresji czy symulacji w celu uzyskania określonych korzyści np. uniknięcia konsekwencji prawnych.

Najczęstszym sposobem leczenia zaburzeń dysocjacyjnych jest psychoterapia, którą należy dostosować w odpowiedni sposób do rodzaju objawów i przebiegu zaburzenia. W indywidualnych przypadkach konieczne może okazać się włączenie leczenia farmakologicznego. Dotyczy to przypadków, kiedy zaburzenia uniemożliwiają odbycie terapii, wtedy należy dążyć do wyciszenia objawów do tego stopnia, by można było zacząć pracować nad pozbyciem się przyczyny zaburzeń. Leczenie farmakologiczne opiera się ono na benzodiazepinach wprowadzanych pod ścisłą kontrolą lekarza psychiatry. Pacjent powinien pozostawać pod opieką lekarza. Warto w tym miejscu podkreślić, że ze względów bezpieczeństwa w takiej sytuacji można je przyjmować jedynie krótkoterminowo, z przerwami. W przeciwnym razie mogą tracić swoją skuteczność (zjawisko tolerancji), powodować działania niepożądane, pojawia się również ryzyko uzależnienia. W przypadku zaburzeń dysocjacyjnych stosuje się także leki z grupy inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny, jak również neuroleptyki  o działaniu przeciwlękowym i uspakajającym.

Zdarza się, że zaburzenia dysocjacyjne ustępują samoistnie, niemniej jednak nie powinno się bagatelizować problemu, podjęcie terapii jest bardzo ważnym krokiem. Najczęściej stosowana jest terapia poznawczo-behawioralna. Podstawą jest bowiem przepracowanie problemów emocjonalnych, wydarzeń, konfliktów, bo tylko taki krok daje szansę na odzyskanie kontroli nad własnym życiem. Podstawowym elementem jest uzyskanie wglądu w mechanizm powstawania objawów. Stosowana jest także terapia psychodynamiczna zorientowana na zbadanie wewnątrzpsychicznych konfliktów i wyjaśnienie symboliki objawów. Najlepiej każdy przypadek skonsultować indywidualnie.