Fitoestrogeny: czy warto je suplementować podczas menopauzy?

Przekwitaniu towarzyszą charakterystyczne dla tego procesu objawy będące naturalną odpowiedzią organizmu na zachodzące w nim zmiany. Jedną z metod ich leczenia jest skuteczna hormonalna terapia menopauzy polegająca na suplementacji hormonów płciowych, niemniej jednak w związku z faktem, że nie każda kobieta może ją stosować ze względów zdrowotnych (głównie onkologicznych), w dziedzinie terapii uzupełniających i alternatywnych mówi się między innymi o związkach pochodzenia roślinnego, czyli fitoestrogenach. Czy warto je suplementować podczas przekwitania? Czy pomogą one złagodzić te objawy, które pojawiają się kiedy stężenie estrogenów w organizmie kobiety w znacznym stopniu spada? W jakich produktach znajdziemy fitoestrogeny - o tym w poniższym artykule.

Fitoestrogeny a menopauza

Zgodnie z terminologią medyczną menopauza jest ostatnią miesiączką w życiu kobiety, po której w ciągu 12 miesięcy nie wystąpi kolejna, co wiąże się z postępującym zanikaniem produkcji estrogenów. Jego następstwem jest stopniowe zmniejszenie aktywności jajników, które prowadzi początkowo do nieregularnego, a następnie całkowitego ustania miesiączkowania. W powszechnym użyciu pojęcie menopauzy funkcjonuje jako synonim okresu przekwitania, czyli klimakterium. I choć jest to zjawisko naturalne zachodzące w organizmie, to większości kobiet towarzyszą w tym czasie dolegliwości, wśród których można wymienić objawy naczynioruchowe - między innymi uderzenia gorąca. Dominującymi symptomami są w dzisiejszym świecie także towarzyszące menopauzie stany lękowe, depresyjne czy labilność emocjonalna - czyli łatwe przechodzenie do różnych stanów emocjonalnych. Wśród pozostałych, wymienianych przez kobiety dolegliwości wyróżnia się między innymi bezsenność, zaburzenia pamięci, bóle i zawroty głowy, zaburzenia snu czy ból stawów.
Główną przyczyną występowania objawów towarzyszących menopauzie jest zmniejszona produkcja estrogenów, poprzedzona spadkiem produkcji progesteronu. Zdecydowanie najskuteczniejszą metodą leczenia objawów naczynioruchowych, jak również menopauzalnego zespołu urogenitalnego (moczowo-płciowego) i łagodzenia jej innych objawów jest hormonalna terapia menopauzalna (MTH lub HTM). Ta oferowana kobietom po menopauzie (nie posiadających przeciwwskazań zdrowotnych) metoda może leczyć objawy, jak również poprawiać jakość życia kobiet w okresie przekwitania. Wydaje się być także skutecznym sposobem w prewencji pierwotnej chorób układu krążenia, jak również w profilaktyce innych choroby przewlekłych, takich jak rak jelita grubego, cukrzyca czy zespół metaboliczny.
Hormonalna terapia menopauzy odgrywa główną rolę w leczeniu objawów tego okresu, niemniej jednak w związku z występowaniem u niektórych kobiet przeciwwskazań do stosowania tego rodzaju leczenia, do których zalicza się między innymi estrogenozależne nowotwory złośliwe, choroby wątroby, choroby zakrzepowo-zatorowe czy ciężkie migreny, obserwuje się zainteresowanie metodami alternatywnymi, do których należy stosowanie suplementów diety - preparatów zawierających fitoestrogeny. To właśnie w związku z przeciwwskazaniami medycznymi kobiety interesują się alternatywnymi sposobami leczenia dolegliwości menopauzalnych. Czy odpowiedzią mogą być fitoestrogeny? Prowadzone do tej pory badania nad tymi związkami i lekami ziołowymi nie potwierdziły ich jednoznacznej i pełnej skuteczności.
Czym są fitoestrogeny? Jest to grupa związków organicznych o pochodzeniu roślinnym. Fitoestrogeny to naturalnie występujące niesteroidowe fenolowe związki roślinne, które ze względu na strukturę molekularną i wielkość przypominają hormony płciowe – estrogeny, a szczególnie 17β-estradiol. Ich  działanie polega na tym, że - łącząc się z receptorami estrogenowymi α i β na błonach komórkowych - mogą w niewielkim stopniu wpływać na ekspresję genów przez nie kontrolowanych. Być może mają także pewną zdolność oddziaływania na różne komórki i narządy, w tym na jajniki czy macicę.
Medycyna alternatywna stosuje w terapii surowce roślinne, które dzięki zawartym w nich związkom z grupy fitoestrogenów, zastępują estrogen. Co prawda terapia ta jest znacznie słabsza w porównaniu do metod konwencjonalnych, niemniej jednak ze względu na obecność w ich strukturze pierścienia fenylowego wykazują one powinowactwo do receptorów estrogenowych, co nie zmienia faktu, że ich aktywność jest jednak od 100 do 10 000 razy niższa niż estrogenów. Mogą one również powodować działania niepożądane oraz niespodziewane interakcje z lekami stosowanymi przy występowaniu innych chorób.
W okresie menopauzy włączenie do diety fitoestrogenów może więc służyć łagodzeniu dolegliwości towarzyszących długotrwałemu niedoborowi estrogenów. Niemniej jednak ten ważny okres w fizjologii kobiety wymaga przede wszystkim właściwego podejścia terapeutycznego. Rodzaj terapii, jej sposób prowadzenia powinien dobierać indywidualnie lekarz. Włączenie suplementacji fitoestrogenów może ewentualnie znaleźć zastosowanie u kobiet, które nie mogą lub nie chcą stosować hormonalnej terapii menopauzalnej. Każda kobieta w porozumieniu z doświadczonym ginekologiem i dobrym endokrynologiem wybierze dla siebie sposób na złagodzenie dolegliwości okresu przekwitania. Wszystko w oparciu o szczegółowy wywiad z lekarzem i  badania laboratoryjne. Najważniejszymi badaniami w okresie przekwitania są mammografia, USG ginekologiczne, lipidogram i poziom glukozy.

Fitoestrogeny w diecie

Fitoestrogeny i związki w nich zawarte, w tym izoflawony oraz lignany można znaleźć w wielu produktach. Podobieństwo do naturalnych estrogenów charakteryzujące flawonoidy może pomóc w wyrównaniu niedoborów hormonalnych i łagodzić niektóre objawy okresu przekwitania.
Fitoestrogeny dzielą się na:

• izoflawony - zawierają je soja i produkty z niej otrzymywane (izoflawony sojowe), ciecierzyca, lucerna, czerwona koniczyna i inne (najsilniejsze fitoestrogeny);
• lignany, które znajdziemy m.in. w siemieniu lnianym, zbożach, jagodach, kawie;
• kumestany, które zawarte są m.in. w fasoli czy nasionach słonecznika;
• stilbeny zawarte m.in. w orzeszkach ziemnych, żurawinie, czerwonym winie.

W codziennej diecie w naszej szerokości geograficznej stosujemy zbyt mało fitoestrogenów, żeby mogły one działać terapeutycznie. Dla przykładu - optymalną dawką izoflawonów jest 60 mg dziennie (tyle jest np. w 0,5 litra mleka sojowego lub 120 g serka tofu), a średnio Polacy spożywają ich zaledwie 3-5 mg dziennie.
Należy pamiętać, że skuteczność działania fitoestrogenów zależy od rodzaju diety, czasu jej stosowania oraz ilości zawartych w niej fitoestrogenów.
Już samo spożywanie 1-3 porcji dziennie produktów na bazie soi, w tym tofu, tempeh, miso czy innych potraw może przynieść korzyści zdrowotne, również dlatego, że podejście takie jednocześnie powoduje zmniejszenie spożycia przetworów mięsnych i tłuszczów zwierzęcych w diecie. Badania wykazują, że kobiety jedzące większe ilości produktów sojowych jedzą też większą ilości warzyw. Dostarczanie fitoestrogenów z niskoprzetworzonych produktów, które stanowią element diety, daje małe prawdopodobieństwo dostarczenia ich w zbyt dużej ilości. Natomiast istnieją produkty, które są mocno skoncentrowane i mogą zawierać ich wysokie stężenia. To np. mleko sojowe czy mąka sojowa, więc lepiej spożywać je z umiarem.
Warto także pamiętać, że stosowanie suplementów diety na bazie soi, które zawierają znacznie więcej izoflawonów niż naturalna żywność może być nawet przeciwwskazaniem, jeśli istnieje osobista lub rodzinna historia  nowotworów wrażliwych na estrogeny, takich jak rak piersi czy rak trzonu macicy (lub dla nosicielek genów onkogennych BRCA). Teza o całkowitym bezpieczeństwie onkologicznym stosowania soi wciąż wymaga udowodnienia naukowego.
Niektóre kobiety rzeczywiście zauważają u siebie złagodzenie objawów pod wpływem hormonów roślinnych, co nie znaczy, że u każdej kobiety fitoestrogeny będą działać w ten sam sposób. Włączanie produktów bogatych w fitoestrogeny do diety, zwłaszcza u kobiet po menopauzie, może być wartościowym rozwiązaniem, ale zawsze należy pamiętać o tym, by suplementację dobierać indywidualnie na podstawie objawów dotyczących równowagi hormonalnej oraz wyników badań.

Fitoestrogeny - tabletki

W celu złagodzenia objawów okresu przekwitania, poza terapią hormonalną menopauzy (HTM) można również stosować preparaty z aptek, bez recepty, które są dostępne w formie tabletek lub naparów ziołowych. Takie ziołowe preparaty na objawy związane z okresem przekwitania, mogą pełnić funkcję wspierającą w  łagodzeniu objawów klimakterium o łagodnym nasileniu. Są alternatywą do innych metod w przypadku przeciwwskazań medycznych. Mogą one wyciszyć niechciane objawy, wzmacniają także układ kostny, wspomagają dobre samopoczucie czy prawidłowe zapamiętywanie. Warto podkreślić, że większość środków na objawy klimakterium wzbogacona jest o witamin i minerały. W okresie przekwitania, ze względu na ryzyko rozwoju osteoporozy, niezmiernie ważna jest również odpowiednia suplementacja wapnia oraz uzupełnianie witaminy D3.
Naturalne środki nie działają na pewno tak silnie i skutecznie, jak leki hormonalne na receptę. Mimo mniejszej skuteczności, stanowią opcjonalne rozwiązanie dla kobiet nie mogących, lub nie chcących stosować hormonalnej terapii menopauzalnej. Leki łagodzące objawy menopauzy zawierają w swoim składzie np. wyciąg z pluskwicy groniastej, wyciąg z nasion soi lub koniczyny czerwonej czy jedyny niehormonalny preparat pochodzenia roślinnego zawierający standaryzowany wyciągi z pyłków i słupków kwiatowych. Te naturalne środki mogą zmniejszać uderzenia gorąca, mogą wspomagać obniżanie napięcia nerwowego, wpływają też korzystnie na układ krwionośny i obniżają poziom cholesterolu we krwi. Zmiany hormonalne, do których dochodzi podczas menopauzy mogą wpływać niekorzystnie właśnie na układ krążenia. Stosowanie naturalnych środków na menopauzę, które wykazują ochronne działanie na naczynia żylne może wspomóc w jego wzmocnieniu.
Innymi składnikami, które są obecne w tego typu preparatach są kwas linolenowy i gamma-linolenowy (wiesołek) oraz sterole polifenolowe - lignany (siemię lniane). W preparatach tych występują również składniki o działaniu uspokajającym i ułatwiającym zasypianie (np. wyciąg z szyszek chmielu), stąd potencjalne prawdopodobieństwo, że działają łagodząco na objawy okresu klimakterium.
Jeśli chcemy sięgnąć po alternatywne środki w składzie z fitoestrogenami, to najważniejsze jest, by ich przyjmowanie zawsze skonsultować z lekarzem, zwłaszcza w przypadku przewlekłego przyjmowania innych preparatów na receptę. Tylko w ten sposób można uniknąć nieprawidłowych interakcji z innymi lekami.
Najważniejsze jest, by każda kobieta weszła w podróż z menopauzą na swój własny, indywidualny sposób, ze swoim skutecznym lekiem na jej objawy. Warto wiedzieć, że organizm kobiety przywyka do spadku ilości hormonów dopiero po kilku latach. Proces zostaje zakończony w momencie, kiedy ustąpią nieprzyjemne skutki uboczne przekwitania.

Źródła:
Lewis J., Nickell L., Thompson L., et al., A randomized controlled trial of the effect of dietary soy and flaxseed muffins on quality of life and hot flashes during menopause. Menopause; 2006; 13:631–42;
Brończyk – Puzoń A., Rola wybranych składników odżywczych diety u kobiet w okresie naturalnej menopauzy – przegląd piśmiennictwa; Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu; 2016; 22 (2): 84–87;
Czeczot H., Fitoestrogeny – związki o cennych właściwościach biologicznych i farmakologicznych; Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne; Farmacja Polska 2016;
Drosdzol-Cop A., Skrzypulec-Plinta V., Niziński K., Wpływ suplementacji fitoestrogenów na objawy zespołu klimakterycznego oraz zapobieganie skutkom długotrwałego niedoboru estrogenów u kobiet; Forum Położnictwa i Ginekologii; Nr 51/2020;
Rietjens I., Louisse J., Beekmann K., The potential health effects of dietary phytoestrogens; British Journal of Pharmacology; 2017; 174(11): 1263–1280.