Gruźlica - co to jest, profilaktyka, diagnostyka, przyczyny, objawy i leczenie

Gruźlica to choroba zakaźna wywołana przez prątki gruźlicy, atakująca przede wszystkim drogi oddechowe. Objawia się najczęściej przewlekłym kaszlem, utratą apetytu i masy ciała, nocnymi potami oraz podwyższoną temperaturą ciała lub gorączką. Dowiedz się więcej, gdyż niezwykle istotne w walce z chorobą jest odpowiednio wczesne leczenie.

Gruźlica - co to jest?

Gruźlica jest chorobą zakaźną wywołaną przez bakterię (Mycobacterium tuberculosis), prątek gruźlicy. Został on wykryty w 1882 roku przez niemieckiego lekarza, Roberta Kocha. Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) gruźlica jest jedną z 10 najczęstszych przyczyn zgonów na świecie. Gruźlica z reguły atakuje płuca, ale może zająć każdy narząd lub kilka z nich na raz. Najczęściej choroba przenosi się drogą kropelkową. Kaszląc, odkrztuszając, kichając wydalamy z siebie kropelki wydzieliny dolnych dróg oddechowych (plwociny), a bakterie dostają się do organizmu poprzez ich wdychanie lub połknięcie. Plwocina osób chorych zawiera prątki gruźlicy, tzw. prątki Kocha. W takiej postaci choroba jest zaraźliwa dla innych. Gruźlica może być przenoszona także przez dzikie zwierzęta lub krowy, dlatego istnieje możliwość zarażenia się poprzez wypicie skażonego mleka. 
Chociaż chorują wszyscy, to bardziej zagrożone są osoby z obniżoną odpornością (głównie  spowodowaną: cukrzycą, niedożywieniem, alkoholizmem, nowotworami, zakażeniem wirusami, leczeniem kortykosteroidami i cytostatykami. Bakterie gruźlicy są odporne na działanie antybiotyków, dlatego choroba jest trudna do wyleczenia.

Gruźlica - profilaktyka

Najczęstszym źródłem zakażenia drogą powietrzną jest chory na gruźlicę. Jeden nie leczony prątkujący może w ciągu roku zarazić średnio od 10. do 15. osób. Dlatego niezwykle istotne są działania profilaktyczne, aby przeciwdziałać chorobie społecznej. Wykazano, że schorzenie jest ściśle związane z warunkami życia (odżywianie, mieszkanie), pracy oraz wypoczynku, ponieważ przyczyną rozwoju choroby jest osłabienie układu odpornościowego. W celu pełnego uchronienia się przed zarażeniem gruźlicą powinno się przeprowadzić leczenie wszystkich chorych. Bardzo pomocne jest zastosowanie szczepionki przeciwgruźliczej. Państwo dysponuje programami profilaktyki gruźlicy skierowanymi do osób dorosłych. Badania powinny wykonać szczególnie osoby, które miały bezpośredni kontakt z chorymi lub te, u których stwierdzona została przynajmniej jedna z okoliczności, prowadzących do rozwoju choroby: bezrobocie, niepełnosprawność, obciążenie długotrwałą chorobą, obciążenie problemem alkoholowym i/lub narkomanią, bezdomność.
Bardzo trudno doprowadzić do sytuacji, że wszyscy będą uchronieni przed zarażeniem gruźlicą, jednak pomocne jest stosowanie szczepionki przeciwgruźliczej BCG.

Gruźlica - diagnostyka

Gruźlicę rozpoznaje się na podstawie wywiadu lekarskiego oraz zleconych badań. Należą do nich: badanie radiologiczne, czyli RTG klatki piersiowej w projekcji przednio-tylnej oraz bocznej, badania plwociny w kierunku występowania prątków Kocha (rozmaz plwociny oraz hodowla bakterii na odpowiednio przygotowanej pożywce mikrobiologicznej i późniejsza jej ocena). Pomocne jest również badanie wrażliwości organizmu na tuberkulinę, tzw. próba tuberkulinowa. Określa ona odpowiedź immunologiczną organizmu na bakterie gruźlicy, jednak nie pozwala na odróżnienie zakażenia prątkiem od aktywnej choroby. Pełna diagnostyka może trwać od 2  do 4 miesięcy. Gruźlica może obejmować różne narządy, wobec tego do badań wysyłane są różne próbki, np. wycinki oskrzeli. Lekarz powinien być czujny, gdy u pacjenta występują: kaszel utrzymujący się ponad 3 tygodnie, krwioplucie, bóle klatki piersiowej, utrata apetytu i wagi ciała, stany podgorączkowe czy nocne pocenie.    
Chory z przedmiotowymi dolegliwościami powinien zostać skierowany najpierw do gabinetu RTG, a w przypadku wykrycia zmian chorobowych do poradni gruźlicy i chorób płuc.

Gruźlica - rodzaje

Możemy rozróżnić gruźlicę pierwotną, która rozwija się zaraz po zakażeniu. Charakteryzuje się ona najczęściej powstaniem zespołu pierwotnego – jednoczesnego pojawienia się zmian w płucach oraz w węzłach chłonnych śródpiersia – widoczne na zdjęciu RTG klatki piersiowej lub wysiękowego zapalenia opłucnej Rzadziej  dochodzi do uogólnionego rozsiewu prątków, które wraz z krwią docierają do wszystkich organów, powodując rozwój tzw. gruźlicy prosówkowej i zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Gruźlica popierwotna może ujawnić się nawet po wielu latach od zakażenia, jako reinfekcja endogenna, często ogranicza się tylko do płuc, a w jej wyniku powstają nacieki, jamy i włóknienie.

Gruźlica może rozwinąć się w formie płucnej (najczęściej), ale też pozapłucnej (W Polsce to ok. 5 procent chorych). Poza płucami choroba może zająć: opłucną, węzły chłonne (głównie w okolicy szyi i nad obojczykami), układ moczowy (głównie nerki), kości i stawy (złamania kompresyjne), osierdzie (utrata masy ciała i bóle za mostkiem), opony mózgowo-rdzeniowe.

Gruźlica - przyczyny

Gruźlicę powoduje bakteria zwana Mycobacterium tuberculosis. Opisano wiele jej szczepów, a niektóre z nich stały się oporne na lekarstwa (antybiotyki, zasady i kwasy). Zagrożeniem dla otoczenia jest osoba prątkująca, wydychająca bakterie wraz z powietrzem (kichanie, kaszel oraz mówienie). Inną przyczyną infekcji może być pochodzące od chorych krów mleko.
Bardzo istotny jest fakt, że samo zakażenie bakteriami nie musi oznaczać choroby. Rozwija się ona tylko u niewielkiej części pacjentów, ale ryzyko utrzymuje się w takiej sytuacji do końca życia.

Gruźlica - objawy

U części osób, szczególnie w początkowym okresie, gruźlica przebiega bezobjawowo. Wówczas chorobę można wykryć jedynie w badaniu RTG. Osoby z dobrze funkcjonującym układem odpornościowym mogą nie doświadczyć symptomów gruźlicy, nawet jeśli są zakażone. Jest to tzw. utajone lub nieaktywne zakażenie gruźlicą. Według danych WHO aż jedna trzecia  populacji świata  jest zakażona prątkiem gruźlicy. Nie jest ona zaraźliwa, ale z czasem i w dogodnych warunkach może się aktywować i rozwinąć w pełnoobjawową gruźlicę. 
Do najczęstszych wczesnych objawów gruźlicy płuc należą:

• uciążliwy i przewlekły kaszel z wykrztuszaniem ropnej lub śluzowej wydzieliny, utrzymujący się co najmniej trzy tygodnie;
• nawracające stany podgorączkowe;
• nocne poty;
• osłabienie i łatwe męczenie się;
• brak apetytu i utrata masy ciała.
• W przypadku nieleczenia gruźlicy pojawiają się:
• krwioplucie;
• bóle klatki piersiowej;
• duszności.

Ostre postacie gruźlicy płuc przebiegają ciężko, z wysoką gorączką i silną dusznością, dlatego wymagają natychmiastowej hospitalizacji. Obserwując którykolwiek z tych objawów u siebie lub swoich bliskich, należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu po poradę.

Gruźlica - leczenie

Obecnie gruźlica w większości przypadków jest możliwa do wyleczenia. Najważniejszym warunkiem pełnego powrotu do zdrowia jest wczesne wykrycie zachorowania Symptomy gruźlicy (kaszel, gorączką, nocne poty, utrata wagi) mogą być przez wiele miesięcy na tyle niewielkie i niezbyt dokuczliwe w odczuciu chorego, że może on zaniedbać zgłoszenia się do lekarza na początku choroby. Opóźnienie wdrożenia leczenia powoduje nie tylko powstanie nieodwracalnych zmian w płucach lecz również prowadzi do zakażania innych osób.
Początkowo lekarz przeprowadzi badania laboratoryjne, radiologiczne, mikrobiologiczne oraz ewentualnie histopatologiczne. W ich wyniku można określić rodzaj schorzenia.
Leczenie gruźlicy sprowadza się przede wszystkim do farmakoterapii, czyli stosowania jednoczasowego kilku leków przeciwgruźliczych przez odpowiednio długi czas – najczęściej ok. 6 miesięcy. Podstawowym zadaniem jest zwalczenie prątków wywołujących chorobę, co pozwala uniknąć lekooporności. Następnie kurację kieruje się przeciwko prątkom, które wolno się dzielą i tym, które są uśpione. Dodatkowo wykorzystuje się leki przeciwzapalne. Po zakończonym procesie przeprowadza się testy na obecność bakterii. Terapię uznaje się za zakończoną przy wyniku ujemnym, jeśli jest on dodatki, leczenie jest kontynuowane.
Nieodzownym elementem leczenia jest odpowiednia zrównoważona dieta bogata w warzywa, owoce, produkty wysokobiałkowe oraz ziarna zbóż. Pacjent musi podnieść swoją odporność, dlatego ważne są posiłki zawierające witaminy A i C oraz cynk i selen. Wskazane jest przebywanie na świeżym powietrzu i słońcu, gdyż wpływa na obumieranie prątków (nie lubią światła).

Źródła:

1. Janicki K., Domowy poradnik medyczny, PZWL 2011; 38-45
2. Michałowska-Mitczuk D., Rozpoznawanie gruźlicy. Nowa Medycyna 2000; 4. 
3. Fąfrowicz B., Gruźlica. Medycyna Rodzinna, 1999; 2: 17-22. 
4. Augustynowicz-Kopeć E., Demkow U., Grzelewska-Rzymowska I., et al. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Chorób Płuc dotyczące rozpoznawania, leczenia i zapobiegania gruźlicy u dorosłych i dzieci. Pneumonol Alergol Pol 2013; 81 (4); 323-79. 
5. Shah M., Reed C., Complication of tuberculosis. Curr Opin Infect Dis 2014; 27: 403-10.