Insulinooporność – przyczyny, objawy i leczenie

Insulinooporność to stan polegający na zmniejszonej wrażliwości tkanek na insulinę, związany z różnorodnymi zaburzeniami metabolicznymi. Jakie są objawy insulinooporności, jakie badania wykonać w celu jej diagnozy oraz jak ją leczyć - wyjaśniamy to w poniższym artykule.

Insulinooporność (ang. insulin resistance, IR) jest zjawiskiem często występującym u osób z cechami zespołu metabolicznego, czyli zespołu czynników stanowiących o zwiększonym ryzyku chorób sercowo-naczyniowych. Składowymi zespołu metabolicznego są upośledzona tolerancja glukozy, nadciśnienie tętnicze oraz dyslipidemia (nieprawidłowy poziom cholesterolu i trójglicerydów). Pierwotną przyczyną zespołu metabolicznego jest otyłość, zwłaszcza brzuszna.

Czym jest insulinooporność?

Insulinooporność to inaczej oporność tkanek obwodowych na insulinę. Gdy występuje zjawisko insulinooporności, tkanki obwodowe, czyli przede wszystkim mięśnie i komórki tłuszczowe, słabiej reagują na działanie insuliny. Polega ono na „wpuszczaniu” glukozy do komórek, co pozwala utworzyć jej zapasy na przyszłość i zapobiega zbyt wysokiemu stężeniu glukozy we krwi po posiłkach.

Insulinooporność a hiperinsulinemia

W odpowiedzi na osłabione działanie insuliny na komórki organizm wydziela coraz więcej tej substancji, co prowadzi do hiperinsulinemii. Zwiększona produkcja insuliny stopniowo wyczerpuje trzustkę, która nie jest w stanie wyprodukować takiej ilości insuliny, który zrekompensowałaby oporność tkanek obwodowych.

Insulinooporność a cukrzyca

W rezultacie glukoza zamiast docierać do komórek pozostaje w krwi, gdzie wzrasta jej poziom. Może to prowadzić do rozwoju stanu przedcukrzycowego, a w konsekwencji - cukrzycy typu 2. Ponadto, we krwi rośnie stężenie wolnych kwasów tłuszczowych, które mogą odkładać się w wątrobie, powodując jej stłuszczenie.

Przyczyny insulinooporności

Jakie mogą być przyczyny insulinooporności? Stan ten pojawia się najczęściej u osób mało aktywnych fizycznie, z nadmierną masą ciała. Już stosunkowo niewielka nadwaga, zwłaszcza połączona z nadmiernym obwodem w talii (>88 cm u kobiet >102 cm u mężczyzn) może wiązać się z wystąpieniem tego zjawiska. Insulinooporność może ponadto towarzyszyć różnym zaburzeniom hormonalnym, w tym chorobom tarczycy.

Objawy insulinooporności

Insulinooporność sama w sobie nie daje objawów, ale mogą jej towarzyszyć niecharakterystyczne symptomy, będące efektem wielu czynników – zwłaszcza otyłości i jej powikłań. Należy do nich utrzymujące się zmęczenie, brak energii, senność, obniżenie nastroju, rozdrażnienie. Może się pojawić zwiększony apetyt, a nawet napady tak zwanego „wilczego głodu”, problem z utrzymaniem prawidłowej masy ciała, wzrost tkanki tłuszczowej, zwłaszcza na brzuchu. Część z tych objawów związana jest z nieprawidłowym działaniem komórek mózgowych w warunkach insulinooporności, powodującymi zwiększenie apetytu i trudności w kontroli diety. Insulinooporność może powodować charakterystyczne objawy skórne - rogowacenie ciemne. Przejawia się ono pogrubieniem i ciemnym przebarwieniem skóry, zwłaszcza w jej naturalnych zgięciach. Objawy ten należy zawsze skonsultować z lekarzem, może bowiem występować również w chorobach nowotworowych.

Insulinooporność a inne schorzenia

Insulinooporność może prowadzić do rozwoju cukrzycy typu 2 oraz innych składowych zespołu metabolicznego. Zwiększa on ryzyko rozwoju miażdżycy, co z kolei zwiększa ryzyko wystąpienia zawału serca, udaru mózgu czy innych ostrych lub przewlekłych chorób niedokrwiennych.

Insulinooporność może też prowadzić do stłuszczenia wątroby, co wiąże się z ryzykiem jej zapalenia, marskości i w konsekwencji niewydolności. U mężczyzn może się wiązać z mniejszą produkcją testosteronu. Badany jest również wpływ zjawiska insulinooporności na wzrost ryzyka wystąpienia nowotworów.

Insulinooporność a ciąża

Insulinooporność ma ścisły związek z zespołem policytycznych jajników (PCOS), jednak ich wzajemna relacja jest nie w pełni wyjaśniona. U około. 2/3 pacjentek z PCOS występuje insulinooporność, a leczenie metforminą przynosi wymierne korzyści. Warto wspomnieć, że jest to jedyne wskazanie do stosowania tego leku w związku z insulinoopornością. PCOS wiąże się z niską płodnością, a stosowanie metforminy w tym przypadku zwiększa szansę zajścia w ciążę. Ciąża u insulinoopornej pacjentki wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju cukrzycy ciążowej, nadciśnienia indukowanego ciążą oraz stanu przedrzucawkowego.

Insulinooporność u dzieci

Nadwaga i otyłość dotykają coraz częściej także dzieci, dlatego również one narażone są na pojawienie się insulinooporności. Podobnie jak u osób dorosłych może ona prowadzić do rozwoju cukrzycy typu 2, zespołu metabolicznego, niealkoholowego stłuszczenia wątroby, miażdżycy oraz wysokiego poziomu białka C-reaktwnego (CPR)

Insulinooporność - diagnostyka

Gdy podejrzewana jest insulinooporność badania, które się wykonuje, dotyczą między innymi oznaczenia stężenia poziomu glukozy we krwi (na czczo). Do oceny tolerancji glukozy służy test obciążenia glukozą (OGTT). Polega on na tym, że pacjentowi podaje się doustnie wystandaryzowaną dawkę glukozę, a następnie ocenia jej stężenie we krwi po 2 godzinach. Czasem oznacza się również poziom insuliny na czczo.

Z uwagi na bardzo dużą zmienność osobniczą poziomu insuliny trudno jest o wyznaczenie norm jej stężenia po posiłku czy obciążeniu glukozą. Z tego powodu oznaczanie tzw. krzywej insulinowej nie jest zalecane. Dla oceny zjawiska insulinooporności dla celów naukowych stosuje się w badaniach klinicznych skomplikowaną metodę tzw. klamry metabolicznej (klamry euglikemicznej), która polega na pomiarze ilości glukozy potrzebnej do utrzymania stałego stężenia glukozy we krwi przy podawaniu przez 120 minut insuliny dożylnie. Uproszczoną metodą, również stosowaną w badaniach klinicznych jest wyliczanie HOMA2-IR uwzględniającego stężenie C-peptydu. Szeroko stosowane wyliczanie HOMA-IR ze wzoru wykorzystującego stężenie glukozy i insuliny na czczo jest metodą jedynie orientacyjną, o dużej zmienności, nie mającą wartości diagnostycznej.

Z uwagi na współistniejące zaburzenia u osób z podejrzewaną insulinoopornością wskazane jest oznaczenie poziomu TSH, ALT i AST oraz lipidogramu. Rozważyć można również oznaczenie hs-CRP.

Jak leczyć insulinooporność?

Leczenie insulinooporności polega w pierwszej kolejności na stwierdzeniu jej przyczyny. Jeżeli insulinooporność wiąże się w występowaniem innych chorób, na przykład jest efektem niedoczynności lub nadczynności tarczycy, należy w pierwszej kolejności leczyć te choroby. 

Sama w sobie insulinooporność nie jest bowiem chorobą i leczymy zasadniczo choroby z nią współistniejące lub ją wywołujące. Najważniejszą z nich jest otyłość, której leczenie polega na redukcji masy ciała. W tym celu należy obniżyć kaloryczność diety, zwykle o 500 kcal w stosunku do dobowego zapotrzebowania. Daje to spadek masy ciała w tempie do 0,5-1 kg tygodniowo. Początkowo konieczne jest oszacowanie zapotrzebowania kalorycznego, w czym powinien pomóc dietetyk. Już redukcja około 5% masy ciała skutkuje znaczną poprawą metabolizmu.

Dieta przy insulinooporności

Jeśli występuje insulinooporność jaka dieta jest zalecana? Zmiany wprowadzone w sposobie odżywiania powinny dotyczyć ograniczenia produktów zawierających nasycone kwasy tłuszczowe, izomery trans, cholesterol oraz węglowodany proste. Posiłki powinny zawierać więcej warzyw i owoców (tych drugich spożywanych z umiarem) oraz pełnoziarnistych produktów zbożowych.

Osobom z insulinoopornością zaleca się spożywać małe posiłki, ale często, najlepiej co 3 godziny. Pojawiają się również doniesienia o pozytywnym wpływie diet z okresowym postem, jednak są one przeciwwskazane u osób stosujących leki obniżające poziom cukru we krwi i u ciężarnych. Zalecane są produkty o niskim indeksie glikemicznym. Korzystne będą również produkty zawierające kwasy tłuszczowe omega 3, takie jak tłuste ryby morskie oraz produkty bogate w błonnik pokarmowy, który poprawia wrażliwość na insulinę i powoduje obniżenie poziomu glukozy po posiłku.

Ograniczać należy produkty zawierające fruktozę pochodzącą z soków, napojów i produktów przetworzonych oraz nadmiar soli. Zamiast tłuszczów zwierzęcych zaleca się stosowanie oleju rzepakowego lub oliwy z oliwek.

Badania wykazały, że dobrym sposobem na leczenie insulinooporności i zespołu metabolicznego jest dieta śródziemnomorska, a także dieta DASH. Wspólną cechą tych diet jest wysokie spożycie warzyw i (w mniejszej ilości) owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, odpowiedniej ilości mleka i fermentowanych napojów mlecznych. Łączy je ponadto częste spożywanie ryb, preferowanie chudych mięs oraz tłuszczy roślinnych, włączenie do diety roślin strączkowych, orzechów i nasion.

Zmiana nawyków żywieniowych powoduje, że poprawiają się parametry lipidowe, obniża się ciśnienie tętnicze oraz poprawia się wrażliwość na insulinę.

Zmiana diety i stylu życia, polegająca także na dbaniu o regularny sen i unikanie stresu, jest skuteczniejsze niż leczenie farmakologiczne.

Insulinooporność a aktywność fizyczna

Bardzo istotnym elementem zmiany stylu życia w celu zwalczania insulinooporności jest także aktywność fizyczna. Poprawia ona wrażliwość komórek na insulinę. Zalecane jest minimum 30 minut dziennie umiarkowanej aktywności fizycznej (np. intensywny spacer, trucht, jazda na rowerze) lub 150 minut tygodniowo podzielone na 5 części.

Źródła:
Matulewicz N., Karczewska-Kupczewska M., Insulinooporność a przewlekła reakcja zapalna, Postepy Higieny i Medycyny Doświadczalnej (online), 2016, 70, 1245-1257
Olatunbosun s., Talavera F., Griffing G., Schade D. Insulin Resistance Workup, med-scape.com
Zielińska-Maciulewska A, Krętowski A, Szelachowska M. Insulin resistance and adaptation of pancreatic beta cells during pregnancy. Clin Diabetol 2018; 7, 5: 222–229. DOI: 10.5603/DK.2018.0022.Cichocka A.,
Esposito K., Marfella R., Ciotola M. i wsp.: Effect of Mediterranean-Style Diet on Endotheli-al Dysfunction and Markers of Metabolic Syndrome. JAMA, 2004, 292, 1440-46
Hinderliter A. L., Babyak M. A., Sherwood A. i wsp.: The DASH diet and insulin sensitivity. Current Hypertension Reports, 13, 1, 67-73.
Blumenthal J.A., Babyak M.A., Sherwood A. i wsp.: Effects of the dietary approaches to stop hypertension diet alone and in combination with exercise and caloric restriction on insulin sen-sitivity and lipids. Hypertension. 2010;55(5):1199-205.