Jak rozpoznać i leczyć insulinooporność u dzieci?

Insulinooporność jest coraz częściej diagnozowanym schorzeniem, także u dzieci. Nieleczona może prowadzić między innymi do cukrzycy typu 2. Jaka jest przyczyna insulinooporności, jak się objawia i jak się ją leczy – o tym można przeczytać w poniższym artykule.

Co to jest insulinooporność

Insulinooporność (an. insulin resistance, IR) to zmniejszona wrażliwość tkanek na działanie insuliny, objawiająca się mniejszym wychwytem glukozy przez tkanki, pomimo że ilość insuliny jest prawidłowa i nawet bardzo wysoka (nadmiarowa). W krajach rozwiniętych insulinooporność diagnozuje się coraz częściej. Wpływają na to czynniki genetyczne oraz środowiskowe. Coraz częściej także insulinooporność jest stwierdzana u dzieci.

Co powoduje insulinooporność u dzieci?

W powstaniu insulinooporności istotne są zarówno czynniki genetyczne, czyli skłonność do mniejszej wrażliwości tkanek na insulinę, jak i środowiskowe. Te drugie dotyczą stylu życia, polegającego na przyjmowaniu zbyt dużej ilości kalorii w stosunku do zapotrzebowania, spożywaniu produktów zawierających cukier, tłuszcze, spożywanie produktów przetworzonych, słodkich napojów i fast foodów. Taki sposób odżywiania oraz mała aktywność fizyczna, prowadzą do nagromadzenia tkanki tłuszczowej. Pojawia się nadwaga i otyłość, w tym szczególnie niebezpieczna otyłość brzuszna. 

Wielu ekspertów doszukuje się przyczyn insulinooporności już w życiu płodowym, chociaż czynnik dziedziczny nie jest tutaj jedyny i dominujący. Wskazuje się na istnienie pewnego genotypu tzw. „oszczędnego”, który w połączeniu z czynnikami środowiskowymi występującymi we wczesnych latach życia. Może on doprowadzić do rozwoju „oszczędnego fenotypu”, który jest przydatny w czasach głodu i niedostatku, ale szkodzi w czasie, gdy jedzenia jest pod dostatkiem, i gdy prowadzimy siedzący tryb życia. Badania wykazały także większą skłonność do insulinooporności u dzieci, które miały zbyt niską lub zbyt wysoką masę urodzeniową.

Ryzyko insulinooporności - co je zwiększa?

Ryzyko wystąpienia insulinooporności zwiększa się, gdy dziecko ma nadwagę lub jest otyłe. Otyłość indukuje w całym organizmie przewlekły stan zapalny, który prowadzi do zaburzeń metabolicznych. Jest ona także przyczyną występowania zespołu metabolicznego, który coraz częściej jest diagnozowany także u dzieci. Inne czynniki będące elementami zespołu metabolicznego to nadciśnienie tętnicze, dyslipidemia oraz zaburzenia tolerancji glukozy w tym insulinoorność.

Badania wskazują, że u dwóch trzecich nastolatków z nadwagą lub otyłością stwierdza się przynajmniej jeden składnik zespołu metabolicznego, a u prawie jednej trzeciej – pełen zespół tych objawów. Wśród dzieci z zespołem metabolicznym u 80 procent stwierdza się nadmierną masę ciała.

Ryzyko powstania insulinooporności zwiększa się w okresie dojrzewania, gdy następują zmiany hormonalne. Między innymi hormon wzrostu przyczynia się do pogorszenia insulinowrażliwości tkanek na insulinę oraz powoduje wzrost lipozy i stężenia wolnych kwasów tłuszczowych. 

Objawy insulinooporności u dzieci

Objawy insulinooporności u dzieci mogą obejmować utrzymujące się długo zmęczenie, brak energii, senność, zwłaszcza po obfitych posiłkach, obniżenie nastroju. Dziecko może być rozdrażnione, może mieć większy apetyt, na przykład na słodycze, a nawet napady tzw. wilczego głodu. Niepokój powinno budzić nagromadzenie się tkanki tłuszczowej (zwłaszcza na brzuchu), bóle stawów, bóle głowy, czy zmiany skórne, polegające na pojawieniu się brązowych przebarwień występujących na karku, pod pachami czy w pachwinach (łac. acanthosis nigricans).

Diagnozę stawia się na podstawie badań dotyczących glukozy i insuliny we krwi. Wykonuje się badania poziomu insuliny oraz cukru we krwi, a także wyliczonego tzw. wskaźnika HOMA-IR. Prawidłowy wynik wynosi to około 1, powyżej 2 mówimy o insulinooporności. Norma zależy jednak od wieku i od płci.

Dokładniejsze badania to badania tzw. krzywej cukrowej i krzywej insulinowej przy obciążeniu glukozą na czczo. Sprawdzają one stężenie glukozy i stężenie insuliny. .

Jakie konsekwencje niesie za sobą IR u dzieci?

Insulinooporność u dzieci powoduje zwiększenie ryzyko zapadalności na cukrzycę typu 2 oraz dyslipidemię aterogenną (podwyższenie poziomu stężenie trójglicerydów i lipoprotein LDL oraz obniżenie cholesterolu HDL), a także ryzyko powstania nadciśnienia tętniczego. Prowadzi to do zwiększonego ryzyka wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych, takich jak miażdżyca. Badania wskazują na związek między występowaniem tego zespołu w wieku rozwojowym a zwiększonym ryzykiem chorób układu sercowo-naczyniowego w późniejszym okresie życia.

U dzieci z insulinoopornością może także rozwinąć się niealkoholowe stłuszczeniowe zapalenie wątroby oraz zespół bezdechu sennego. U dziewczynek częściej występuje zespół policystycznych jajników (PCOS).

Leczenie insulinooporności u dzieci

Leczenie insulinooporności polega przede wszystkim na zmianie stylu życia, czyli na zastosowaniu odpowiedniej diety oraz zachęcaniu dziecka do podejmowania regularnej aktywności fizycznej. Aktywność przyczynia się do obniżenia masy ciała. Poza tym ćwiczenia, zwłaszcza w połączeniu z dietą, podnoszą wrażliwość na insulinę oraz wpływają na elastyczność metabolizmu.

Leczenie farmakologiczne stosuję się rzadko. U dzieci w trakcie lub po okresie dojrzewania można stosować między innymi metforminę, która zwiększa wrażliwość na insulinę, a także korzystnie wpływa na gospodarkę węglowodanową i lipidową oraz ułatwia odchudzanie.

W diecie dziecka z insulinoopornością należy ograniczyć produkty zawierające nasycone kwasy tłuszczowe, izomery trans, cholesterol oraz węglowodany proste. W składzie posiłków powinno być więcej warzyw i owoców (te drugie należy jednak spożywać z umiarem) oraz pełnoziarnistych produktów zbożowych.

Posiłki powinny być małe, ale spożywane często, najlepiej co 3-4 godziny z przerwą nocną, co najmniej od 20:00 do 7:00. Powinno się wybierać dla dziecka produkty o niskim indeksie glikemicznym, a także produkty zawierające kasy tłuszczowe omega 3, takie jak tłuste ryby morskie oraz produkty bogate w błonnik pokarmowy, który poprawia wrażliwość na insulinę i powoduje obniżenie poziomu glukozy po posiłku.

Natomiast unikać należy fruktozy pochodzącej z soków, napojów i produktów przetworzonych. Nadmiar soli również powinien być dostarczany w kontrolowany sposób. Zamiast tłuszczów zwierzęcych do przygotowania posiłków zaleca się stosowanie oleju rzepakowego lub oliwy z oliwek.

Z badań wynika, że odpowiednia dla osób z insulinoopornością jest dieta śródziemnomorska oraz dieta DASH. Oprócz warzy i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych i olejów roślinnych zawierają one także mleko i sfermentowane produkty mleczne, ryby, chude gatunki mięs, rośliny strączkowe, orzechy i nasiona.

W przypadku dzieci z insulinoopornością ważne jest, aby zmiany dotyczące odżywiania i stylu życia dotyczyły całej rodziny. Tendencję do tej choroby często wynikają ze złych nawyków, których dzieci uczą się w domach. Dobry wzór dawany przez bliskich sprawi, że także dziecko chętnie zastosuje się do wymaganych zaleceń.

Źródła:

1. Witek J., Witka P., Pańkowska E., Insulinooporność u dzieci, Endokrynologia dziecięca, cukrzyca i metabolizm. 2011, tom. 17 Wydanie 4, .206-213.

2. Sobieska M., Walczak A., Samborski W., Otylość u dzieci – aspekt biochemiczny, Nowiny Lekarskie 2012, 81 (4), 376-380.

3. Zachurzok-Buczyńska A., Małecka-Tendera E., Zespół metaboliczny u dzieci i młodzieży, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, 1 (3), 13–20.