Lunatykowanie: przyczyny, objawy i diagnostyka

Spis treści:

Lunatykowanie – czym jest tak naprawdę?
Lunatykowanie – przyczyny
Lunatykowanie – diagnostyka i leczenie

Lunatykowanie – czym jest tak naprawdę?

Lunatykowanie jest zaburzeniem snu dotykającym ok. 15% dzieci (częściej chłopców niż dziewczynek) i 3% dorosłych. W większości przypadków zaczyna ustępować ok. 10. roku życia i zanika w okresie dojrzewania. Uważa się, że im później pojawiły się jego epizody, tym większe prawdopodobieństwo utrzymywania się objawów w wieku dorosłym. Wokół lunatykowania narosło wiele mitów – między innymi, że „chodzenie we śnie” pojawia się w czasie pełni księżyca (od łacińskiej nazwy księżyca – luna – pochodzi właśnie określenie „lunatykowanie”) albo że jest ono przejawem choroby psychicznej, szaleństwa i obłąkania. Jak jest naprawdę?

Medyczne określenie lunatykowania to somnambulizm (od łac. somnus – sen i ambulus – chodzący), czyli „sennowłóctwo” (ang. sleepwalking). Należy ono do tzw. parasomnii – jakościowych zaburzeń snu, które charakteryzują się okresowym bądź epizodycznym pojawianiem się nieprawidłowych zachowań w czasie snu. W tym przypadku to przede wszystkim siadanie na łóżku, chodzenie po mieszkaniu czy jedzenie i picie, a więc zachowania przypominające czynności wykonywane na jawie. Towarzyszą temu tzw. stan splątania świadomości i zaburzenia percepcji, objawiające się m.in. niewyraźnym mówieniem (mamrotaniem), szklistym spojrzeniem z szeroko otwartymi oczami, brakiem wrażliwości na bodźce zewnętrzne (dźwięki, dotyk, także ten wywołujący ból) czy obojętnym wyrazem twarzy. Lunatykujący nie reaguje na wydawane mu polecenia, wydaje się nieobecny.

Lunatykowanie należy do tzw. zaburzeń wybudzania (obok lęków nocnych i wybudzenia z dezorientacją). Epizod zwykle pojawia się w pierwszych godzinach snu – podczas tzw. snu wolnofalowego. Co charakterystyczne, lunatyk nie pamięta swojego zachowania następnego dnia lub po wybudzeniu. Epizody zwykle przebiegają spokojnie – wykonywane przez somnambulika ruchy i czynności są niezdarne i powolne, z łatwością można go odprowadzić do łóżka i pomóc mu się położyć. Podczas lunatykowania u dorosłych mogą rzadko pojawiać się zachowania agresywne, szczególnie przy nagłej próbie wybudzenia – uważa się, że jest to nieświadoma reakcja na stan zagrożenia. W większości przypadków „chodzenie we śnie” trwa ok. 10-20 minut, po czym osoba lunatykująca wraca do łóżka i śpi dalej.

Lunatykowanie – przyczyny

Epizody somnambulizmu pojawiają się w czasie fazy non-REM snu. Warto wiedzieć, że sen zdrowej osoby przebiega w dwóch podstawowych fazach, które powtarzają się co 60-90 minut w 3-6 cyklach. To:

Faza non-REM – dominująca w pierwszej trzeciej snu, obejmująca przejście od snu płytkiego do głębokiego, czemu towarzyszy spowolnienie aktywności bioelektrycznej mózgu (to tzw. sen wolnofalowy);
Faza REM (od: rapid eye movement) – przeważa w pozostałych 2/3 czasu snu, aktywność biologiczna mózgu gwałtownie wzrasta, a sen znowu staje się płytki.

Epizod somnambulizmu zwykle pojawia się w pierwszej lub drugiej godzinie snu, gdy następuje przechodzenie z fazy non-REM do fazy REM. U lunatyków proces ten jest zaburzony – ich nieświadome „chodzenie we śnie” jest przejawem nieprawidłowego wybudzania z głębokiej fazy snu non-REM.

Dlaczego jedni lunatykują, a inni nie? Jest to zaburzenie uwarunkowane genetycznie – u wielu osób stwierdza się obciążenie rodzinne somnambulizmem bądź innymi parasomniami (u 60% pacjentów obydwoje rodziców lunatykowało, u 45% – jedno z rodziców, tylko u 22% – choroba pojawiła się po raz pierwszy w rodzinie). Pomimo licznych badań nie ustalono jednak jednoznacznej przyczyny lunatykowania i patofizjologicznego mechanizmu jego występowania. Jedna z hipotez mówi, że to genetyczne zaburzenie układu serotoninergicznego, ponieważ stwierdzono, że epizody somnambulizmu są częstsze w chorobach związanych z nieprawidłowym metabolizmem serotoniny, takich jak zespół Tourette’a czy migrenowe bóle głowy.

Nie zostało natomiast jednoznacznie potwierdzona zależność między lunatykowaniem a chorobami psychicznymi, stresem pourazowym czy zwiększonym napięciem nerwowym, a także uszkodzeniem centralnego układu nerwowego. Ponieważ jednak epizody dotyczą przede wszystkim dzieci, uważa się, że zaburzenia te mogą też być związane z niedojrzałością układu nerwowego.

Zwraca się też uwagę czynniki sprzyjające pojawieniu się epizodów lunatykowania – to przede wszystkim:

stres i zmęczenie – lunatykowanie może się pojawiać wtedy sporadycznie,
chroniczny brak snu – można więc w tym sensie uznać lunatykowanie za skutki bezsenności,
picie alkoholu tuż przed snem,
niektóre leki, np. z grupy nasennych czy przeciwdepresyjnych,
zaburzenia oddychania podczas snu, np. obturacyjny bezdech senny – wymagają dodatkowej konsultacji i leczenia, co może wpłynąć na zmniejszenie epizodów lunatykowania.

Lunatykowanie – diagnostyka i leczenie

Kryteriami diagnostycznymi zalecanymi w rozpoznaniu somnambulizmu są przede wszystkim:

jeden lub więcej epizodów lunatykowania („chodzenia we śnie”) – szczególnie w pierwszej części snu,
widoczne objawy splątania świadomości, takie jak mamrotanie, pusty wyraz twarzy, brak reakcji na próby kontaktu,
niepamiętanie o epizodzie po przebudzeniu lub następnego dnia,
po kilku minutach od przebudzenia i po krótkiej dezorientacji – powrót do pełnej percepcji i prawidłowych zachowań,
brak innych przyczyn zaburzenia snu, takich jak np. padaczka czy zażycie substancji psychoaktywnych.

W diagnostyce podstawową rolę odgrywa konsultacja z pacjentem i jego bliskimi, którzy mieli okazję obserwować jego zachowanie podczas epizodów lunatykowania. Dodatkowo można zastosować badanie laboratoryjne – polisomnografię (rejestrację sygnałów bioelektrycznych), która pozwala różnicować somnambulizm z innymi zaburzeniami snu, np. lękami nocnymi czy koszmarami sennymi. Ze względu na potrzebę różnicowania lunatykowania i padaczki konieczna może też być specjalistyczna konsultacja neurologiczna.

Jak leczyć lunatykowanie? W wielu przypadkach ustępuje ono samoistnie w miarę dorastania i nie wymaga leczenia farmakologicznego, zwłaszcza gdy epizody są łagodne i nie stwarzają zagrożenia dla pacjenta i jego otoczenia. Bardzo ważna jest prawidłowa higiena snu, ze względu na szkodliwość picia alkoholu ograniczenie go do minimum, unikanie objadania się wieczorem, zadbanie o odpowiednie warunki do spania (wygodne łóżko, wyciszone i wywietrzone pomieszczenie itp.).

Lunatykowanie może być niebezpieczne i stwarzać zagrożenie dla chorego i jego otoczenia – w trakcie epizodu może on otworzyć drzwi lub okno i przez nie wyjść, przesuwać meble lub się na nie wspinać, kroić coś nożem, gotować itp., narażając siebie lub innych na zranienie i urazy. Dlatego ważne jest odpowiednie zabezpieczenie mieszkania, np. zamknięcie drzwi i okien na klucz czy usunięcie ostrych przedmiotów. W trakcie epizodu nie powinno się wybudzać osoby lunatykującej, jeśli nie jest to konieczne. Najlepiej jest ostrożnie odprowadzić ją do łóżka i położyć, aby mogła spokojnie i bezpiecznie spać dalej.

W bardziej uciążliwym przebiegu somnambulizmu profilaktycznie – np. w okresach silnego stresu – stosuje się też leczenie farmakologiczne, głównie leki z grupy benzodiazepin (doraźnie i krótkotrwale) oraz leki antydepresyjne. Pomocna mogą też być psychoterapia i treningi relaksacji.

Źródła:
K. Janowski, A. Jelińska, A. Waś, Somnambulizm. Obraz kliniczny i terapia; Roczniki psychologiczne, Tom XIII, numer 1 – 2010;
J. Fliciński, B. Steinborn, Somnambulizm u dzieci; Neurologia dziecięca, Vol. 20/2011, nr 40