Rola promieniowania UV w powstawaniu raka skóry – wpływ na skórę promieni UVA i UVB

Według danych opublikowanych przez Krajowy Rejestr Nowotworów (KRN) niebarwnikowe nowotwory skóry zaraz po raku płuc i piersi są jednymi z najczęściej występujących w Polsce. Ich główną przyczyną jest nadmierna ekspozycja na promieniowanie UV. Jak słońce wpływa na powstawanie raka skóry? Jakie działania profilaktyczne podjąć, aby zmniejszyć ryzyko zachorowania?

Statystyki dotyczące raka skóry na świecie

W 2022 roku Europejska Akademia Dermatologii i Wenerologii (EADV) przeprowadziła badanie sondażowe, które wykazało, że aż 1,71 proc. dorosłej populacji w Europie, czyli 7,3 mln mieszkańców Starego Kontynentu, ma raka skóry. Eksperci przypominają, że należy się badać i podejmować działania profilaktyczne, aby zmniejszyć ryzyko zachorowania. Co ciekawe ten typ nowotworów jest jednym z najłatwiejszych do uniknięcia z uwagi na to, że w większości wypadków spowodowany jest nadmierną ekspozycją na promienie słoneczne.

WHO informuje, że na całym świecie diagnozuje się rocznie od 2 do nawet 3 mln nieczerniakowych nowotworów skóry. Około 66 tys. ludzi co roku umiera z powodu czerniaka złośliwego i innych nowotworów skóry, a liczby te niestety rosną. W 2022 roku WHO podało, że w Norwegii i Szwecji roczna częstość występowania czerniaka wzrosła ponad 3-krotnie w ciągu ostatnich 45 lat. W USA wskaźnik ten podwoił się przez 3 dekady.

W Polsce, gdzie rak skóry jest trzecim pod względem częstotliwości występowania rodzajem nowotworów, organizowane są latem kampanie edukacyjne, które mają na celu uświadomienie, jak ważna jest kontrola skóry pod kątem dermatologicznym. Kampania edukacyjna „RAK UV” w 2022 roku upowszechniała wiedzę dotyczącą raka podstawnokomórkowego skóry szczególnie w grupach wysokiego ryzyka. Jednym z organizatorów tej kampanii jest Stowarzyszenie Polskie Amazonki Ruch Społeczny. W ubiegłych latach edukowano na temat raka kolczystokomórkowego i innych rodzajów nowotworów atakujących skórę.

Niedostateczna profilaktyka, niekorzystne zmiany klimatyczne i poszerzanie się dziury ozonowej, przez którą do powierzchni ziemi dociera coraz więcej promieni UV, powodują, że wzrastają statystyki zachorowania na raka skóry.

Szacuje się, że stanowi on 30 proc. wszystkich rozpoznawanych nowotworów złośliwych. Najczęstszymi z nich są natomiast niebarwnikowe nowotwory skóry, stanowiące niemal całość (98 proc.) wszystkich zachorowań.

Z tego powodu należy zrobić wszystko, by upowszechniać zasady profilaktyki nowotworowej. Ludzie muszą mieć świadomość, jak promieniowanie UV wpływa na skórę.

Promieniowanie słoneczne UV i jego szkodliwy wpływ na skórę

Do powierzchni Ziemi dociera około 95 proc. promieniowania ultrafioletowego A, czyli UVA, i około 5 proc. promieniowania UVB. Za to warstwa ozonowa blokuje promieniowanie UVC. Choć słońce to ważny czynnik dla zdrowia człowieka – poprawia samopoczucie i jest niezbędne do produkcji witaminy D w skórze – jednocześnie stanowi fizyczny czynnik mutagenny i karcynogenny. To, kiedy działa szkodliwie na skórę, zależy od rodzaju promieniowania. 

Promieniowanie słoneczne wywiera korzystny wpływ na organizm człowieka, współuczestnicząc w syntezie witaminy D3, która jest ważna dla:

• metabolizmu wapnia poprzez zwiększanie wchłaniania jelitowego,

• stymulowania tworzenia i mineralizacji tkanki kostnej,

• regulacji procesów wzrostu komórek w wielu tkankach i narządach.

Przebywanie choć kilkanaście minut dziennie na słońcu poprawia samopoczucie, ponieważ w organizmie dochodzi do wytwarzania się serotoniny nazywanej hormonem szczęścia. Nie jest jednak tak, że im dłużej przebywamy na słońcu, tym lepiej. Nadmierna ekspozycja ciała na promieniowanie UV może spowodować wiele negatywnych skutków, a nie tylko tworzyć piękną opaleniznę.

Skóra jest wrażliwa na słońce. Jego niekorzystne działanie na największy organ w naszym ciele może przejawiać się w różnych sposób. Działanie promieniowania UV ma charakter fotochemiczny, a skutki biologiczne są zależne od długości fali i tego, jaka dawka promieniowania została pochłonięta. Może dojść do powstania:

• reakcji ostrych, które pojawiają się do 24 godzin po narażeniu na promieniowanie słoneczne,

• reakcji przewlekłych, które występują znacznie później i ich powodem jest wieloletnia ekspozycja na słońce.

Promieniowanie słoneczne przyspiesza proces starzenia się skóry – jest przyczyną przedwczesnego fotostarzenia.

Promieniowanie UVA wnika głęboko w warstwy skóry i właściwie od razu powoduje zaczerwienienie, tzw. rumień. Prowadzi także do pojawienia się trwałych zmian barwnikowych jak piegi, plamy barwnikowe, ściemnienie skóry i jej odbarwienia.

Promieniowanie UVB w przeciwieństwie do UVA nie wnika tak głęboko – dotyczy powierzchniowych warstw naskórka i dociera co najwyżej do warstwy podstawnej naskórka, powodując powstawanie:

• rumienia fotochemicznego (zaczerwienie skóry wskutek rozszerzenia skórnych naczyń krwionośnych),

• pigmentacji skóry,

• oparzeń słonecznych.

Niestety choć opalanie ma pozytywny wpływ na samopoczucie i jest ważne dla syntezy witaminy D3, to jednocześnie jest szkodliwe, dlatego trzeba się przed nim chronić, by nie doszło do poparzenia. Skutki promieniowania UV są trudne do przewidzenia długofalowo. 

Wpływ promieniowania UV na skórę i na nowotwory skóry

W wyniku przedłużonej ekspozycji na promieniowanie słoneczne może dojść do rozwoju nowotworu. Do odmian raka skóry wywołanego promieniowaniem UV należą:

• rak podstawnokomórkowy,

• rak kolczystokomórkowy,

• czerniak.

Rak podstawnokomórkowy jest najczęściej występującym typem nowotworów skóry. Rzadko powoduje przerzuty, ale jest miejscowo złośliwy i niszczy otaczające go tkanki. Rozwija się w związku z ostrą i wielokrotną ekspozycją na promieniowanie UV prowadzącą do oparzeń słonecznych. Głównymi objawami nowotworu podstawnokomórkowego są:

• zmiany o charakterze guzkowatym,

• rany o różnym stopniu zaczerwienienia i perłowej powierzchni,

• rozszerzone naczynia krwionośne.

U znacznie mniejszej liczby pacjentów diagnozuje się raka kolczystonabłonkowego, który jest bardziej inwazyjnym nowotworem. Wszystko przez to, że bardzo szybko się rozwija i może powodować powstawanie przerzutów. Ma tendencje do naciekania, czyli wrastania komórek nowotworowych w głębsze warstwy skóry, dlatego tak ważna jest szybka diagnoza, usunięcie zmian i podjęcie odpowiedniego leczenia.

W wyniku oddziaływania promieniowania UV dochodzić może do powstania najgroźniejszego typu raka skóry, jakim jest czerniak. To nowotwór złośliwy, który może rozwijać się nie tylko w obrębie tkanek skóry, ale i na gałce ocznej i w błonach śluzowych. Czerniak powstaje z tkanki barwnikotwórczej i może powodować wiele przerzutów do narządów zewnętrznych. Wysoki poziom zagrożenia wynika z tego, że szybko się rozrasta i równie szybko może atakować kolejne tkanki. Zmiany są dostrzegalne w krótkim czasie – zazwyczaj w ciągu kilku miesięcy.

Czerniak ma postać guza powstałego z wyspecjalizowanych komórek (melanocytów), które odpowiadają za wytwarzanie barwnika – melaniny. Zwykle rozwój tego raka zaczyna się w skórze. Jego występowanie wiąże się przede wszystkim z nadmierną ekspozycją na słońce i doświadczanymi wielokrotnie oparzeniami słonecznymi o ciężkim przebiegu. Już we wczesnej fazie rozwoju czerniak może dawać liczne przerzuty. Im wcześniej zostanie wykryty, tym lepsze rokowania dla pacjenta.

Rak podstawnokomórkowy oraz kolczystokomórkowy zaliczane są do grona niebarwnikowych nowotworów skóry – NMSC (non-melanoma skin cancers). Czerniak złośliwy skóry należy natomiast do grona nowotworów barwnikowych.

Grupa ryzyka przy zachorowaniu na raka skóry

Niektóre osoby bardziej niż inne narażone są na zachorowanie. Jasna karnacja (I i II fototyp skóry) to tylko jedne z licznych czynników ryzyka powstawania nowotworów skóry. Do pozostałych zalicza się:

• dużą ilość występujących na ciele znamion barwnikowych i znamion w miejscach drażnienia,

• liczne oparzenia słoneczne, zwłaszcza w młodym wieku,

• niską tolerancję na słońce,

• przebywanie w pełnym słońcu, bez należytej ochrony przeciwsłonecznej, powyżej godziny dziennie,

• czynniki genetyczne takie jak występowanie w rodzinie czerniaka czy innych nowotworów skóry,

• korzystanie z solarium.

Jak chronić się przed promieniowaniem UV – UVA i UVB? Profilaktyka w raku skóry

Wiemy już, jak groźne może być promieniowanie UV dla naszej skóry podobnie jak i innych narządów. Nie oznacza to jednak, że należy go absolutnie unikać – trzeba korzystać z niego rozważnie. Przede wszystkim należy mieć świadomość, że skóra ma mechanizmy obronne przed promieniowaniem UV takie jak zdolność do produkcji melaniny. U ludzi z ciemną karnacją występowanie złośliwych nowotworów skóry jest rzadsze, co wynika przede wszystkim z fotoochrony, jaką daje zwiększona ilość melaniny znajdującej się w naskórku. Dochodzi do pochłaniania promieniowania. Barwnik ten jest naturalnym czynnikiem ochronnym przed promieniowaniem. U osób o jasnej karnacji jest go zdecydowanie mniej, dlatego są one statystycznie bardziej narażone na rozwój nowotworów.

Pomimo tego, że skóra osób o ciemnej karnacji jest mniej wrażliwa na światło słoneczne i  są oni mniej narażeni na uszkodzenia pod wpływem promieniowania UV w porównaniu do osób o jasnej karnacji, to jednak każdy bez wyjątku powinien stosować odpowiednią dla siebie ochronę przeciwsłoneczną, aby zmniejszyć ryzyko rozwoju raka skóry. Ochrona ta jest potrzebna przez cały rok, a nie jedynie w okresie wakacyjnym.

Przed wyjściem na zewnątrz zaleca się aplikowanie kremów czy innych kosmetyków zawierających filtry UVA i UVB o wysokim faktorze np. SPF50. Najlepiej, aby takie preparaty ochronne były wodoodporne i fotostabilne. Nie wystarczy przed opalaniem jeden raz posmarować się kremem ochronnym z filtrem, aby mieć wysoką ochronę przed szkodliwym wpływem promieniowania słonecznego. Filtr należy reaplikować średnio co 2-3 godziny. Zimą także warto sięgać po krem przeciwsłoneczny i smarować nim odsłonięte części ciała – głównie dłonie czy twarz. Ochrona przed promieniowaniem UV powinna być stosowana zawsze. Dlatego kremu z filtrem nie trzeba chować po okresie wakacyjnym. 

Najlepiej unikać opalania się w godzinach od 10:00 do 15:00. Wtedy warstwa ozonowa, która odpowiada za filtrowanie promieniowania ultrafioletowego, jest najmniej aktywna i więcej promieni dociera do powierzchni Ziemi.

Trzeba także obserwować zmiany na ciele. Istnieje system ABCDE, który ma ułatwić rozpoznanie choroby tylko na podstawie wyglądu zmiany na skórze:

• A – asymetry – czerniak ma postać asymetrycznej zmiany w odróżnieniu od łagodnych nowotworów,

• B – borders – brzegi zmiany w przypadku czerniaka są nierówne, postrzępione,

• C – color – kolor zmiany jest różnorodny, ale zwykle z nierównomiernym rozkładem barwnika,

• D – diameter – średnica jest większa niż 5 mm lub dynamika zmian morfologicznych w guzie,

• E – evolution – uwypuklenie powierzchni zmiany ponad poziom otaczającego ją naskórka.

Jeśli na skórze pojawił się pieprzyk, który szybko rośnie i ma nieregularne brzegi, to stanowi to poważny sygnał ostrzegawczy. Trzeba wówczas możliwie jak najszybciej umówić się do dermatologa, który przeprowadzi badanie pod mikroskopem i stwierdzi, czy zmiana jest nowotworowa, czy też nie. Im wcześniej zostanie wykryty rak skóry, tym szybciej będzie można rozpocząć właściwe leczenie. Nawet w przypadku czerniaka – jeśli grubość zmiany nie będzie przekraczać 1 mm, to leczenie sprowadzi się jedynie do chirurgicznego usunięcia zmiany. Pacjent może być wówczas całkowicie wyleczony.

 Źródła:

• https://www.termedia.pl/onkologia/EADV-2022-Ponad-7-mln-Europejczykow-choruje-na-raka-skory,47026.html

• https://www.isbzdrowie.pl/2022/06/rosnie-zachorowalnosc-na-nowotwory-skory/

• https://bibliotekanauki.pl/articles/2164405.pdf

• http://aestheticcosmetology.com/wp-content/uploads/2019/02/ke2016.3-2.pdf

• https://zdrowemazowsze.mazovia.pl/images/PPZ_czerniak_WCAG_03.2023r.pdf