Wodogłowie u dzieci i dorosłych: objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie

Wodogłowie polega na nadmiernym gromadzeniu się płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu. Może wystąpić u płodu, u niemowląt oraz u osób dorosłych i może być spowodowane różnymi przyczynami. Stan określany jako wodogłowie znany jest od czasów starożytnych, jednak do połowy XX wieku medycyna nie umiała leczyć jego skutków. Wówczas efektem wodogłowia była śmierć lub ciężkie kalectwo. W latach 50. XX wieku opracowano metodę leczenia tej przypadłości za pomocą zastawek drenujących. Poznaj objawy, diagnostykę i metody leczenia wodogłowia.

Czym jest wodogłowie?

Wodogłowie to nie choroba, ale stan patologiczny, który polega na nadmiernym gromadzeniu się płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu. Powodują je zaburzenia równowagi między wytwarzaniem a wchłanianiem tego płynu, co prowadzi do poszerzenia komór mózgu oraz występującego w nich zwiększonego ciśnienia. Wodogłowie zwykle rozpoznaje się, gdy występują trzy czynniki: poszerzenie układu komorowego, zwiększona ilość płynu mózgowo-rdzeniowego oraz podwyższone ciśnienie tego płynu. 

Rodzaje wodogłowia

Wyróżnia się wodogłowie wrodzone, które występuje w 0,9 do 1,5 przypadków na 1000 urodzeń oraz takie, które towarzyszy różnym chorobom ośrodkowego układu nerwowego.
Wodogłowie może dotyczyć płodu, noworodka i niemowlęcia, a także osób dorosłych. U noworodków i małych dzieci jest to zazwyczaj wodogłowie wrodzone, u dzieci starszych, młodzieży i dorosłych – nabyte.

Można też wyróżnić wodogłowie obstrukcyjne, które powstaje, gdy tworzą się przewężenia uniemożliwiające prawidłową cyrkulację płynu mózgowo-rdzeniowego, nieobstrukcyjne, gdy upośledzeniu ulega wchłanianie płynu (najczęściej na skutek takich chorób jak zapalanie opon mózgowo-rdzeniowych i krwotoków). Przy wodogłowiu normotensyjnym nie mamy do czynienia z podwyższonym ciśnieniem płynu mózgowo-rdzeniowego (dotyczy to osób dorosłych).

Czy wodogłowie to niepełnosprawność? Wodogłowie nie oznacza niepełnosprawności, ale powoduje objawy neurologiczne, które mogą upośledzać rozwój dziecka. 

Objawy wodogłowia u niemowląt i dzieci

Objawy wodogłowia u niemowląt to szybki przyrost obwodu główki, nieadekwatny do wieku i płci, a także uwypuklenie i tętnienie ciemiączka, rozszerzenie szwów czaszkowych i skierowanie oczu w dół. Dziecko jest często senne lub bardzo rozdrażnione, występują u niego wymioty i napady padaczki. U starszych dzieci pojawiają się bóle głowy, zbieżny zez, niekontrolowane ruchy gałki ocznej, a także problemy z pamięcią i logicznym myśleniem oraz z chodzeniem. Charakterystyczne są zmiany w wyglądzie twarzy oraz gwałtowny płacz u dziecka.

Objawy wodogłowia u dorosłych

Wodogłowie występuje także u osób dorosłych. Wodogłowie normotensyjne, zwane przewlekłym wodogłowiem dorosłych (dawniej znane jako zespół Hakima) dotyczy około 0,5 procent populacji osób powyższej 65. roku życia i częściej jest diagnozowane u mężczyzn. Objawy, jakie mu towarzyszą, to zaburzenia poznawcze, zaburzenia koordynacji ruchowej oraz nietrzymanie moczu. Wodogłowie u osób starszych może także powodować uporczywe bóle głowy, nudności oraz wymioty. Badanie okulistyczne wykazuje na dnie oka tarczę zastoinową. Pacjent może także odczuwać senność.

Przyczyny takiego wodogłowia w większości przypadków nie są znane, jednak niektórzy autorzy wskazują, że może być ono efektem przebytego krwawienia podpajęczynówkowego, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenia mózgu, a także urazowego bądź popromiennego uszkodzenia mózgu. Wodogłowie wykrywa się za pomocą badań obrazowych – tomografii komputerowej i rezonansu magnetycznego.

Jak wykryć wodogłowie u płodu?

Wodogłowie u płodu można wykryć za pomocą badania ultrasonograficznego, wykonanego pomiędzy 12. a 15. tygodniem ciąży. Wyróżnia się dwa etapy tworzenia się wodogłowia – wczesny i późny. W przypadku tego drugiego występuje poszerzenie komór bocznych i znacznie powiększenie wymiaru dwuciemieniowego. U niemowląt wykonuje się badanie USG przezciemiączkowe, a także ewentualnie, w razie wskazań – tomografię komputerową lub rezonans magnetyczny.

Wodogłowie – przyczyny

Przyczyny wodogłowia wrodzonego nie są znane. Wodogłowie nabyte jest stanem patologicznym, który towarzyszy różnym chorobom ośrodkowego układu nerwowego. Może być spowodowane zapaleniem opon mózgowych. Może także wystąpić pooperacyjne wodogłowie powstałe po operacji guzów mózgu, a także po ich leczeniu za pomocą radioterapii. 

Wodogłowie pokrwotoczne jest spowodowane przez krwawienie do układu komorowego i obszaru okołokomorowego mózgu, które zdarza się u noworodków przedwcześnie urodzonych. 

Leczenie wodogłowia

Czy wodogłowie może się cofnąć? Jest to możliwe, gdy zastosuje się odpowiednie leczenie.
Leczenie wodogłowia polega na wykonaniu zabiegu chirurgicznego, który umożliwia odpływ płynu mózgowo-rdzeniowego. W nagłych przypadkach zakłada się dren komorowy, który odprowadza płyn. Gdy zabieg jest planowany, polega na wykonaniu drenażu, czyli sztucznej przetoki między komorami mózgu a jamą ciała. W przetoce tej płyn mózgowo-rdzeniowy ulega reabsorpcji. Najczęściej przetoki odprowadzają nadmierną ilość płynu do otrzewnej, ale mogą także prowadzić do płucnej czy do przedsionka serca. Zakłada się także drenaże, które przekazują płyn z rdzenia kręgowego do otrzewnej.

Wodogłowie wykryte u płodu można usunąć, stosując leczenie wewnątrzmaciczne, które stosowane jest od lat 80. XX wieku. Wykonuje się wówczas nakłucia komory bocznej mózgu przez powłoki brzuszne i ścianę macicy. Wykonuje się także zabieg na otwartej macicy. 

Celem leczenia jest obniżenie ciśnienia wewnątrzczaszkowego, co zapobiega dalszym zmianom destrukcyjnym, które mogą spowodować opóźnienie rozwoju dziecka.
U noworodków, u których występuje wodogłowie, pokrwotoczne stosuje się nakłucie odbarczające komór, punkcję lędźwiową, drenaż zewnętrzny układu komorowego, implantację zbiornika podskórnego, drenaż komorowo-podczepcowy lub implantację układu zastawkowego komorowo-otrzewnego. 

Stosuje się także metody endoskopowe, takie jak endoskopowa wentrykulostomia trzeciej komory ze zbiornikiem międzykonarowym oraz endoskopowa wentrykulocystocystemostomia, która polega na połączeniu torbieli z układem komorowym oraz zbiornikiem międzykonarowym, przedmostowym. 

Inna metoda to endoskopia wspomagająca leczenie wodogłowia wielotorbielowatego za pomocą łączenia torbieli pomiędzy sobą w celu umożliwienia wszczepienia drenu komorowego, a także endoskopia wspomagająca leczenie zastawkowe. Polega ona na wprowadzeniu drenu komorowego za pomocą endoskopu, a następnie usuwanie obrośniętych przez splot naczyniówkowy drenów komorowych.

Leczenie neurochirurgiczne wodogłowia normotensyjnego (występującego u dorosłych) polega na zastosowaniu zastawki komorowo-otrzewnowej lub wentrikulostomii komory trzeciej.