Wścieklizna: objawy, przyczyny, szczepienie

Wirus wścieklizny jest groźny nie tylko dla dzikich psów czy kotów i lisów, lecz także dla ludzi. Wścieklizna jest chorobą, która atakuje układ nerwowy i wywołuje bolesne skurcze mięśni jamy ustnej, uniemożliwiając przełykanie. Liczne przypadki wścieklizny doprowadzają co roku do tysięcy zgonów ludzi na całym świecie. Dlatego tak ważne są odpowiednie działania profilaktyczne w każdym przypadku pokąsania człowieka przez osobnika spośród zwierząt dzikich. Należy także pamiętać, aby decydując się na zwierzęta domowe, zadbać o ich właściwą opiekę medyczną i szczepienie przeciwko wściekliźnie. W przypadku pogryzienia przez zarażonego osobnika może to uratować życie nie tylko pupilowi, lecz także jego właścicielowi. Co warto wiedzieć o wściekliźnie i co zrobić, aby nie dopuścić do zachorowania?

Czym jest i jak przenosi się wścieklizna?

Wścieklizna jest śmiertelną chorobą zakaźną, która poprzez kontakt z chorymi zwierzętami może przenieść się na człowieka. Przyczyną tego faktu jest wirus wścieklizny (łac. Lyssavirus), którego nosicielem są głównie drapieżne, dzikie ssaki. To najczęściej wilki, lisy, nietoperze, wiewiórki i sarny, a także zwierzęta domowe, takie jak psy i koty. Wścieklizna występuje również u niektórych zwierząt gospodarskich (głównie u koni i krów), a także gryzoni, choć ryzyko zarażenia się ludzi chorobą od tych zwierząt jest znikome.

Do przeniesienia wścieklizny na ludzi może dojść poprzez ugryzienie lub zadrapanie przez dzikie zwierzę, lub domowe psy i koty, które miały kontakt z zarażonym osobnikiem. Zarażenie tą chorobą odzwierzęcą jest możliwe też przez ślinę i jej kontakt z uszkodzoną skórą. Niekiedy do przeniesienia choroby może też dojść poprzez błony śluzowe jamy ustnej, oczu lub nosa.

Wirus wścieklizny po dostaniu się do organizmu atakuje ośrodkowy układ nerwowy. Z miejsca zainfekowania przemieszcza się wzdłuż nerwów obwodowych do mózgu i rdzenia kręgowego. Następnie w komórkach nerwowych namnaża się i wtórnie zakaża gruczoły ślinowe. Dochodzi do kolejnego namnażania i wydalania wirusa. Wścieklizna u człowieka ma swój okres wylęgania, który zazwyczaj trwa od 4 do 12 tygodni, choć niekiedy bywa krótszy. Jeżeli w tym czasie dana osoba nie otrzyma właściwej pomocy i tzw. profilaktyki poekspozycyjnej, zakażenie wirusem wścieklizny wywołuje zapalenie mózgu i w niedługim czasie kończy się zgonem.

Jak często występuje wścieklizna u człowieka?

W Polsce wścieklizna dotyczy głównie zwierząt i od dawna nie odnotowuje się już przypadków zachorowań na tę poważną chorobę wśród ludzi. Jednak wciąż jest wiele regionów na świecie, gdzie do zakażenia człowieka dochodzi niemal każdego dnia. Są to głównie tereny położone na terenie Azji, Afryki, Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej. Światowa Organizacja Zdrowia podaje, że z powodu wścieklizny umiera rocznie około 70 tysięcy ludzi, a wśród nich znajdują się nie tylko mieszkańcy wymienionych kontynentów, lecz także turyści pochodzący m.in. z Europy.   

Co ciekawe, do zakażenia nie dochodzi głównie z powodu kontaktu z zarażonym wścieklizną psem lub kotem. Zwierzętami, które najczęściej zarażają wścieklizną ludzi, są nietoperze. Śmiertelność tej choroby u człowieka wynosi 100%. Wynika to także z realiów i warunków, w jakich często występuje wścieklizna. Śmiertelność w wielu zakątkach świata nie byłaby tak wysoka, gdyby wszyscy zarażeni mieli dostęp do szczepionek i opieki prewencyjnej.

Objawy wścieklizny u ludzi

Wścieklizna jest na tyle poważną chorobą wirusową, że należy odpowiednio wcześniej zadbać o to, aby nie narazić się na jej wystąpienie. W przypadku, gdy mogło dojść do ukąszenia lub innego kontaktu z zakażonym zwierzęciem, należy jak najszybciej zgłosić się do lekarza i podjąć stosowne działania prewencyjne, aby u danej osoby nie rozwinęła się wścieklizna. Objawy u ludzi są nie do zatrzymania i zawsze prowadzą do rozwoju choroby.

Pierwsze objawy wścieklizny to charakterystyczne uczucie mrowienia, kłucia, a także pieczenia i palenia w miejscu, gdzie doszło do ugryzienia przez zarażone zwierzę. Towarzyszą im również objawy ogólne, takie jak ból głowy, gorączka, mdłości czy złe samopoczucie. Pojawia się również uporczywy kaszel. 

W niedługim czasie od momentu, kiedy pojawią się pierwsze objawy, osoba zarażona wścieklizną zaczyna też odczuwać silne podniecenie, a także niepokój ruchowy. Towarzyszą jej omamy wzrokowe i słuchowe oraz zaburzenia mowy. Nawet minimalne bodźce wywołują u chorego drgawki oraz bolesne skurcze mięśni w obrębie gardła i krtani. Najbardziej charakterystyczne objawy choroby to także napady szału, wodowstręt oraz światłowstręt. Osoba chora nie może znieść nawet widoku wody ani odgłosu spadających kropel. 

Ostatnie stadium choroby objawia się występowaniem porażeń nerwów. Najczęściej w ciągu kilku dni od tego momentu następuje śmierć chorego.

Leczenie wścieklizny

W przypadku ryzyka przeniesienia choroby ze zwierząt na człowieka stosuje się jedynie leczenie objawowe, które ma na celu podanie kilku dawek szczepionki we właściwych odstępach, niekiedy także wraz z surowicą odpornościową. Niestety dotąd nie znaleziono skutecznego leku w kierunku wścieklizny, który byłby w stanie przywrócić zdrowie w przypadku, gdy rozwinęła się pełnoobjawowa wścieklizna u ludzi. 

Po kontakcie ze śliną lub tkanką chorego zwierzęcia (lub potencjalnie chorego) należy jak najszybciej dokładnie umyć ranę wodą z mydłem. Jeżeli występuje krwawienie, nie należy go tamować, chyba że jest bardzo intensywne. Następnie trzeba jak najszybciej zgłosić się do lekarza, który rozpocznie tzw. PEP, czyli profilaktykę poekspozycyjną wścieklizny. Niekiedy też może zalecić wykonanie szczepienia przeciw tężcowi. W trakcie terapii prewencyjnej osoba zarażona powinna znajdować się w odizolowaniu. Zazwyczaj też żywienie chorego przeprowadzane jest w sposób pozajelitowy. 

Lekarz dokonuje także zgłoszenia do Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego, który jest właściwy dla terenu, na którym doszło do miejsca zdarzenia. Osoba, która została ukąszona przez zwierzę, podlega też nadzorowi epidemiologicznemu, który prowadzi Państwowa Inspekcja Sanitarna. W najbliższym czasie będzie ona zobowiązana przeprowadzić też wywiad epidemiologiczny. 

Profilaktyka poekspozycyjna — jak przebiega?

Po kontakcie ze śliną chorego zwierzęcia i zgłoszeniu się do lekarza następuje natychmiastowe rozpoczęcie profilaktyki poekspozycyjnej. Ma ona za zadanie zapobiec przedostaniu się wirusa wścieklizny do ośrodkowego układu nerwowego i rozwinięciu choroby w organizmie człowieka. Szczepionka jest podawana w zależności od kategorii ekspozycji i stopnia narażenia na niebezpieczeństwo zarażenia, a także poziom uodpornienia danej osoby na wściekliznę i stan zwierzęcia, o ile jest możliwe jego sprawdzenie. 

Jeżeli osoby, które zgłosiły się do lekarza, nie były wcześniej szczepione na wściekliznę i zostały pogryzione przez zwierzę, które prawdopodobnie jest chore, zazwyczaj otrzymują immunoglobuliny oraz 5 dawek szczepionki we właściwych odstępach. Druga dawka podawana jest trzy dni po pierwszej, kolejna tydzień po pierwszej, następna po upływie dwóch tygodni, a ostatnia po 28-30 dniach od pierwszej dawki szczepionki. Potrzebna jest również dawka przypominająca po 12 miesiącach, a następnie po 5 latach. 

W przypadku, gdy zgłaszająca się do lekarza osoba była wcześniej szczepiona przeciwko wściekliźnie, a została pogryziona przez chore zwierzę, zazwyczaj w ramach profilaktyki poekspozycyjnej otrzymuje 3 dawki szczepionki. 

Czy zakażenie wścieklizną jest śmiertelne?

Zakażenie jest wtargnięciem do organizmu bakterii, drobnoustroju lub wirusa. W tym rozumieniu zakażenia wścieklizną nie należy rozpatrywać jako śmiertelnego dla człowieka pod warunkiem, że na czas zostanie podana szczepionka, która zapobiegnie rozwojowi choroby. Jeżeli jednak do tego nie dojdzie i zaatakowany zostanie układ nerwowy, choroba się rozwinie i będzie śmiertelna. Nie ma skutecznego leku na wściekliznę, a od pojawienia się pierwszych objawów choroby do zgonu mija zazwyczaj około 10 dni. 

W historii odnotowano zaledwie kilka przypadków, kiedy wścieklizna ustąpiła, a człowiek przeżył. Jednak przyczyny takiego stanu rzeczy nie są znane. Choroba uznawana jest za w 100% śmiertelną, choć samo zakażenie takie nie jest.

Szczepionki przeciw wściekliźnie

Szczepienia przeciw wściekliźnie są przeznaczone zarówno dla ludzi, jak i zwierząt. Ludzka szczepionka jest zaliczana do preparatów inaktywowanych, które zawierają zabitego wirusa wścieklizny. Substancje te są stosowane w ramach profilaktyki poekspozycyjnej i profilaktyki przedekspozycyjnej. Pierwszy przypadek został opisany powyżej. Drugi wariant jest przeznaczony dla osób, które chcą uodpornić się na wściekliznę i są narażone na zakażenie patogenem w sposób szczególny. 

Takie szczepienia zalecane są szczególnie osobom z takich grup zawodowych, jak leśnicy, myśliwi, weterynarze, pracownicy zoo, turyści czy podróżnicy wybierający się zawodowo w regiony, gdzie wskaźnik występowania choroby jest wyjątkowo wysoki. 

W przypadku zwierząt szczepienie na wściekliznę jest obowiązkowe dla psów w terminie 30 dni od momentu ukończenia przez nie 3. miesiąca życia. Następnie szczepienie należy powtarzać raz w roku. W przypadku braku aktualnego szczepienia psa lub kota na terenie, gdzie aktualnie występuje zagrożenie wścieklizną, grozi mandat karny w wysokości nawet 500 zł.  

Jak rozpoznać objawy wścieklizny u zwierząt i co zrobić w przypadku ugryzienia?

Objawy wścieklizny u zwierząt mogą się różnić w zależności od osobnika. Jedne mogą wykazywać rozdrażnienie i przejawiać zachowania agresywne, a inne mogą być nad wyraz spokojne i łagodne. Aby potwierdzić wściekliznę u danego zwierzęcia, niezbędne jest wykonanie badań laboratoryjnych. Jeżeli jednak zwierzę zachowuje się inaczej niż zwykle, należy zachować szczególną ostrożność i udać się do weterynarza. 

Wśród typowych objawów, jakie mogą świadczyć o występowaniu wścieklizny u zwierząt, można wskazać takie symptomy, jak:

• nagła zmiana usposobienia (dotąd żywe i pełne wigoru zwierzę staje się osowiałe i spokojne, a spokojne jest nagle drażliwe i agresywne),

• podwyższona temperatura ciała,

• niepokój i rozdrażnienie,

• utrata czujności i bojaźliwości charakterystycznej dla dzikich zwierząt,

• ataki agresji i szału,

• niezborność wzroku,

• brak koordynacji ruchowej,

• śpiączka,

• otępienie,

• drgawki,

• ślinotok,

• porażenie żuchwy, przełyku i gardła.

W przypadku pogryzienia zwierzęcia przez dzikiego osobnika warto udać się do weterynarza na oględziny. Specjalista wskaże też dalszy kierunek działań.

Jak zapobiegać chorobie zakaźnej, jaką jest wścieklizna?

Aby nie  pojawiła się wścieklizna u ludzi, bardzo ważne jest zabezpieczanie przed możliwym zarażeniem się chorobą również naszych pupili. W tym celu należy pamiętać o obowiązkowych i regularnych szczepieniach zwierząt domowych przeciwko wściekliźnie, co dotyczy zarówno psów, jak i kotów. Trzeba też unikać kontaktów z napotkanymi dziko żyjącymi osobnikami, zwłaszcza uznanymi za głównych roznosicieli wirusa wścieklizny. Jeżeli jednak już dojdzie do kontaktu z nimi i zranienia oraz kontaktu ze śliną, niezbędne jest jak najszybsze skontaktowanie się z lekarzem w celu rozpoczęcia profilaktyki poekspozycyjnej.

Nigdy nie należy też zbliżać się do dzikich zwierząt, karmić ich czy głaskać, zwłaszcza jeżeli zachowują się przyjaźnie. Ogromnym zagrożeniem jest także dotykanie zwierząt zabitych lub padłych. Dlatego takich działań należy bezapelacyjnie zaniechać.

Źródła:

• Buczek, J. "Wścieklizna–historia, stan obecny, kontrola epidemiologiczna." Med. Weter 55 (1999): 783-787.

• Sadkowska-Todys, Małgorzata. "Wścieklizna-aktualne problemy epidemiologiczne." Polski Przegląd Neurologiczny 2.1 (2006): 37-42.

• Barszcz, Karolina, Marta Kupczyńska, and Henryk Kobryń. "Wpływ wybranych biologicznych czynników chorobotwórczych na niektóre struktury ośrodkowego układu nerwowego i zachowanie się zwierząt." Kosmos 59.1-2 (2010): 71-81.

• Glinski, Z. "Zoonotyczne choroby zwierząt łownych. Część I. Włośnica, wścieklizna, tularemia, borelioza." Życie Weterynaryjne 91.08 (2016).

• Konieczna, Marta. "Profilaktyka poekspozycyjna wścieklizny pacjentów leczonych w Klinice Chorób Zakaźnych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie." (2013).

• Ostrowska, JOLANTA D., and T. E. R. E. S. A. Hermanowska-Szpakowicz. "Wścieklizna i jej profilaktyka u ludzi." Med. Wet 53.3 (1997): 144-147.