Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja): objawy, przyczyny, pierwsza pomoc

Reakcje alergiczne i objawy nadwrażliwości na pewne substancje dotyczą wielu osób. W znacznej mierze są to dolegliwości o niewielkim nasileniu typu łzawienie, kaszel, kichanie czy świąd. Zdarzają się jednak sytuacje, w których kontakt z alergenem powoduje groźne dla zdrowia i życia następstwa. Dowiedz się czym jest wstrząs anafilaktyczny, jakie są jego objawy i co należy robić w przypadku jego wystąpienia.

Czym jest wstrząs anafilaktyczny i jakie są jego przyczyny?

Wstrząs anafilaktyczny to ciężka, ogólnoustrojowa potencjalnie zagrażająca życiu reakcja nadwrażliwości. Jest ona wynikiem nadmiernej i nieadekwatnej odpowiedzi układu immunologicznego na kontakt z różnymi substancjami. 

Wstrząs anafilaktyczny (reakcja anafilaktyczna) występuje u około 1-3 procent osób, przeważnie młodych, częściej u kobiet niż u mężczyzn. 

Warto podkreślić, że wstrząs anafilaktyczny to nie to samo, co reakcja anafilaktoidalna, która występuje po pierwszym kontakcie z alergenem. Polega ona na uwalnianiu mediatorów bez pośrednictwa IgE, czyli przeciwciał wytwarzanych przez układ odpornościowy organizmu. Przeciwciała te uwalniane są podczas wstrząsu anafilaktycznego i powodują rozszerzenie i przepuszczalność naczyń, skurcz oskrzeli lub świąd skóry. Do mediatorów należą: histamina, serotonina i prostagladyna.

Przyczyny anafilaksji to najczęściej:

• Leki - antybiotyki β-laktamowe (np. z grupy penicylin, cefalosporyn), leki zwiotczające stosowane podczas znieczulenia ogólnego, opioidy, barbiturany
• Pokarmy – u dorosłych najczęściej – orzechy ziemne, orzechy laskowe, ryby i skorupiaki, cytrusy, u dzieci – jaja kurze, mleko krowie, orzechy ziemne, orzechy lasowe, ryby, pszenica, soja
• Jady owadów błonkoskrzydłych (np. pszczoły, osy, trzmiele, szerszenie)
• Białka podawane pozajelitowo - krew, składniki krwi i preparaty krwiopochodne, surowice (np. przeciwtężcowa), hormony (np. insulina)
• Alergeny wziewne (np. sierść zwierząt, lateks)
• Lateks 
• Radiologiczne środki kontrastowe wykorzystywane w diagnostyce obrazowej (tomografii komputerowej, rezonansie magnetycznym, urografii itp.)
• Zanieczyszczenia pokarmów (przyprawy, barwniki) oraz środki konserwujące

W około jednej trzeciej przypadków samo narażenie na kontakt z wyżej wymienionymi substancjami jest niewystarczające do rozwinięcia pełnoobjawowego wstrząsu. Ważną rolę odgrywają także tzw. kofaktory (czynniki sprzyjające), do których zaliczamy głównie wysiłek fizyczny, alkohol, oziębienie, silny stres emocjonalny, ostre zakażenia czy niektóre leki – w szczególności z grupy niesterydowych leków przeciwzapalnych. 

Gdy czynniki te występują podczas kontaktu z potencjalnie alergizującą substancją, ryzyko wystąpienia nadmiernej reakcji nadwrażliwości znacznie wzrasta.

U około 30 procent osób dorosłych i 15 procent dzieci, które doznały wstrząsu anafilaktycznego. nie jest możliwe dokładne ustalenie jego przyczyny. 

Podczas kontaktu z alergenami, u osób podatnych, dochodzi do uwalniania mediatorów przez specjalistyczne komórki układu odpornościowego- mastocyty i bazofile. Wytworzone mediatory (między innymi histamina, tryptaza, tlenek azotu) powodują skurcz mięśni gładkich w oskrzelach i przewodzie pokarmowym, co skutkuje chrypką, kaszlem, świstami i dusznościami oraz nudnościami, wymiotami i kolkowym bólem brzucha.

Ponadto mediatory wywołują rozszerzenie i zwiększenie przepuszczalności naczyń krwionośnych, co prowadzi do zmniejszenia wypełnienia łożyska naczyniowego i zmniejszenia objętości krwi krążącej. Skutkuje to znacznym spadkiem skurczowego ciśnienia tętniczego (SBP). 

Alergia na leki jest przyczyną około 34 procent wstrząsów u osób dorosłych, alergia pokarmowa – odpowiada za około 30 procent przypadków, natomiast jady owadów – za około 20 procent. U dzieci pokarmy są przyczyną wstrząsu w 70 procentach przypadków, jady owadów – w 22 procentach, a leki – w około 7 procentach.

U najmłodszych dzieci przyczyną wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego jest zazwyczaj spożycie białka mleka krowiego lub jaja kurzego, u starszych dzieci – zjedzenie orzechów arachidowych. Druga najczęstsza przyczyna wstrząsu u dzieci to użądlenia owadów, głównie os i pszczół.

Objawy wstrząsu mogą wystąpić w każdym wieku, także w przypadku dzieci, które dotychczas tolerowały dany pokarm.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego

Po jakim czasie występuje wstrząs anafilaktyczny? Odpowiedź immunologiczna na alergen może wystąpić w ciągu kilku sekund lub minut od zadziałania czynnika alergizującego, jest to tzw. faza wczesna. W rzadkich przypadkach objawy mogą wystąpić znacznie później- nawet od 12 do 24 godzin od zetknięcia się z alergenem. Z tego powodu zaleca się, aby każdy pacjent po wystąpieniu reakcji uczuleniowej trafił do szpitalnego oddziału ratunkowego w celu obserwacji.

Do objawów klinicznych wstrząsu anafilaktycznego należą przede wszystkim zmiany skórne, objawy ze strony układu oddechowego i ze strony układu krążenia.

Można tutaj wyróżnić następujące symptomy:

• Objawy skórne: pokrzywka, obrzęk, zaczerwienienie skóry
• Objawy ze strony układu oddechowego: obrzęk krtani (lub innych partii górnych dróg oddechowych), chrypka, świst wdechowy, kaszel, duszność, niedrożność nosa
• Objawy dotyczące przewodu pokarmowego: biegunka, nudności, wymioty, ból brzucha
• Objawy ogólnoustrojowe: hipotensja (znaczny spadek ciśnienia tętniczego), chłodna, blada i spocona skóra, zapadnięte żyły, przyspieszone bicie serca, zmniejszenie wydalania moczu lub bezmocz, utrata przytomności
• iIne objawy: bóle i zawroty głowy, skurcz macicy, uczucie zagrożenia

Niektóre z wyżej wymienionych objawów (szczególnie obrzęk krtani i hipotensja), mogą w konsekwencji doprowadzić do zatrzymania krążenia, dlatego tak ważne jest wczesne rozpoznanie i wdrożenie odpowiedniego postępowania, by zapobiec potencjalnie śmiertelnym powikłaniom. 

Pierwsza pomoc w przypadku wstrząsu anafilaktycznego

Pierwszym krokiem powinno być przerwanie kontaktu z substancją podejrzewaną o wywołanie reakcji nadwrażliwości, czyli na przykład usunięcie żądła owada.

W przypadku, gdy chory jest świadomy swojego uczulenia na konkretną substancję, zawsze powinien mieć przy sobie zastrzyk z adrenaliną. Receptę na taki zastrzyk w postaci tzw. pena, wypisuje lekarz alergolog, który również instruuje pacjenta o sposobie jego wykonania - zastrzyk podaje się domięśniowo, w przednio-boczną powierzchnię uda. 

Po podaniu adrenaliny (zastrzyk może wykonać sam pacjent lub osoba udzielająca pomocy), należy wezwać pogotowie ratunkowe. Jeśli chory jest w stanie stabilnym i nie zgłasza nowych dolegliwości, można go ułożyć w pozycji na plecach z uniesionymi nogami. W przypadku osób z zaburzeniami oddychania lub wymiotujących zaleca się pozycję półsiedzącą z uniesionymi nogami.

Jeśli pacjent pomimo wykonanych czynności ratunkowych traci przytomność, należy przystąpić do przeprowadzenia postępowania BLS (Basic Life Support- Podstawowe Zabiegi Resuscytacyjne). Po ocenie drożności dróg oddechowych, w przypadku braku oddechu i zatrzymania krążenia, osoba udzielająca pomocy musi podjąć akcję reanimacyjną. Resuscytację należy kontynuować do przyjazdu karetki pogotowia ratunkowego i przejęcia pacjenta przez personel medyczny.

Każdy przypadek wstrząsu, nawet jeżeli powoduje niewielkie objawy, wymaga obserwacji w szpitalu, gdy występują ciężkie symptomy, pacjent powinien trafić na oddział intensywnej terapii.

Zalecenia dotyczące dalszego postępowania mówią między innymi o podawaniu leków przeciwhistaminowych oraz glikokortykosteroidów, które mają zmniejszać ryzyko późnej reakcji alergicznej.

Możliwe powikłania anafilaksji

Nieleczony wstrząs anafilaktyczny może prowadzić do zgonu. Większość zgonów spowodowanych jest uczuleniem na jad owadów, leki i żywność. Śmierć z powodu wstrząsu anafilaktycznego spowodowana jest przede wszystkim ostrą niedrożnością górnych dróg oddechowych ,obrzękiem gardła lub krtani albo skurczem oskrzeli.

Źródła:
Rustecka A., Węgrzynek M., Tomaszewska A., Rola glikokortykosteroidów w leczeniu ostrej reakcji anafilaktycznej, Pediatria i Medycyna Rodzinna, 2021, 17(3), 256-260
Zawadzki D., Kołacińska A., Wstrząs anafilaktyczny w praktyce lekarza stomatologa, Magazyn Stomatologiczny, 2018, 9, 104-106
Świerczyńska-Krępa M., Wstrząs anafilaktyczny (anafilaksja) – objawy, przyczyny i leczenie, Medycyna Praktyczna