Zapalenie stawów: przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenie stawów może mieć różne podłoże, jednak najczęściej są to zmiany zwyrodnieniowe oraz proces autoimmunologiczny. Choroba może doprowadzić do nieodwracalnych deformacji stawowych. W najcięższych przypadkach i przy zaniechaniu leczenia dochodzi do inwalidztwa. Jakie są objawy i leczenie chorób zapalnych stawów? Wyjaśniamy na przykładzie reumatoidalnego zapalenia stawów.

Czym jest zapalenie stawów?

Zapalenie stawów to grupa chorób, które charakteryzują się występowaniem procesu zapalnego w obrębie stawów i tkanek je okalających. Najczęstszymi objawami są ból, obrzęk i zmniejszenie ruchomości w stawie. Mogą powstawać z wielu przyczyn, czasem są tymczasowe, ale częściej zapalenie stawów to przewlekła choroba, trwająca do końca życia. Stany zapalne stawów spowodowane są zazwyczaj zmianami zwyrodnieniowymi lub procesem autoimmunologicznym.

Najczęstsze rodzaje zapalenia stawów

Jak podają źródła, istnieje nawet około 100 rodzajów zapalenia stawów. Do najczęściej diagnozowanych należą:

• reumatoidalne zapalenie stawów (RZS, gościec),

• choroba zwyrodnieniowa stawów,

• młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów,

• spondyloartropatia,

• toczeń rumieniowaty układowy,

• dna moczanowa,

• zapalenie stawów związane z infekcją, np. borelioza.

Zapalenie stawów u dzieci

Charakterystyczną dla wieku dziecięcego chorobą stawów jest młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów. Objawy ujawniają się przed 16. rokiem życia. Jest to groźna choroba reumatyczna, która nieleczona może doprowadzić do poważnych powikłań wielu narządów, a także do zaburzenia wzrostu. Choroba ta zwiększa ryzyko zachorowania na reumatoidalne zapalenie stawów w dorosłym wieku.

Przyczyny reumatoidalnego zapalenia stawów

Reumatoidalne zapalenie stawów to choroba przewlekła o podłożu autoimmunologicznym. Oznacza to, że organizm traktuje własną tkankę jako obcą, w tym przypadku jest to tkanka łączna. Choroba charakteryzuje się symetrycznym zapaleniem stawów rąk lub nóg.

Według danych szacunkowych w Polsce na reumatoidalne zapalenie stawów choruje około 1 proc. populacji. W skali świata RZS dotyczy od 0,3 do 1,5 proc. populacji. W przeciwieństwie do choroby zwyrodnieniowej stawów RZS częściej dotyka osoby młode i aktywne zawodowo. Największa liczba zachorowań przypada na 30.–60. rok życia. Trzy razy częściej chorują kobiety niż mężczyźni.

Czynniki, które zwiększają ryzyko zachorowania na RZS, to m.in.:

• nieprawidłowe działanie układu odpornościowego,

• przewlekły stres,

• palenie papierosów,

• choroby przyzębia,

• czynniki genetyczne, 

• zaburzenia hormonalne,

• zakażenia wirusowe i bakteryjne,

• zawodowe narażenie na krzem i pyły mineralne.

Reumatoidalne zapalenie stawów – objawy

Choroba dotyczy zwykle stawów rąk (nadgarstków), rzadziej nóg (kolan i stawów skokowych). Charakterystyczne objawy RZS, które najczęściej występują symetrycznie (atakują te same miejsca po obu stronach ciała), to: sztywność stawów, obrzęk, silny ból, trudności w poruszaniu palcami i wykonywaniu codziennych czynności. Objawy te są najbardziej uciążliwe po obudzeniu (w ciągu nocy w stawach gromadzi się płyn zapalny i dochodzi do obrzęku). W przewlekłym przebiegu zapalnej choroby stawów mogą pojawić się tzw. guzki reumatoidalne, które lokalizują się pod skórą. Są to niebolesne guzki podskórne, które zazwyczaj występują na przedramionach. 

Postęp choroby może doprowadzić do uszkodzenia chrząstek, kaletek maziowych, więzadeł, pochewek ścięgien, a nawet kości. Z czasem choroba może zaatakować inne układy organizmu i narządy: układ krążenia (zapalenie mięśnia sercowego), oczy (zapalenie spojówki czy twardówki), płuca (zapalenie opłucnej), kości (osteoporoza) i wiele innych. Dlatego tak ważne jest szybkie rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów i wdrożenie odpowiedniego leczenia, aby zahamować rozwój objawów i doprowadzić do remisji.

W przebiegu RZS mogą pojawić się również objawy pozastawowe: stan podgorączkowy, brak apetytu, utrata masy ciała, uczucie zmęczenia, zaburzenia koncentracji, osłabienie organizmu.

Rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów

Podstawą diagnostyki reumatoidalnego zapalenia stawów jest wykluczenie innych chorób. Ze względu na podobne objawy, RZS często mylone jest z chorobą zwyrodnieniową stawów, zwłaszcza gdy w grę wchodzi starszy wiek.

Diagnostyką RZS zajmuje się reumatolog, który w pierwszej kolejności przeprowadza z pacjentem dokładny wywiad zdrowotny. Następnie lekarz musi przeprowadzić badanie fizykalne, które polega przede wszystkim na stwierdzeniu obrzęku i bolesności stawów.

Diagnostyka zapalenia stawów obejmuje również szereg badań laboratoryjnych. Podstawą jest morfologia i wskaźniki stanu zapalnego (OB, CRP). Na kolejnych etapach oznacza się czynnik reumatoidalny (RF) i przeciwciała przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi (anty-CCP). Do postawienia trafnej diagnozy niezbędne może okazać się również przeprowadzenie badań obrazowych, RTG rąk i stóp oraz USG, które pozwala na uwidocznienie zapalenia błony maziowej i obecności nadżerek.

Zgodnie z aktualnymi wytycznymi RZS rozpoznaje się na podstawie następujących kryteriów klasyfikacyjnych:

Zajęcie stawów

• 1 duży staw – 0 pkt.

• 2–10 dużych stawów – 1 pkt.

• 1–3 małych stawów – 2 pkt.

• 4–10 małych stawów – 3 pkt.

• powyżej 10 stawów (w tym co najmniej 1 mały) – 5 pkt.

Testy serologiczne

• RF i anty-CCP nieobecne – 0 pkt.

• niskie miano RF i anty-CCP – 2 pkt.

• duże miano RF i anty-CCP – 3 pkt.

Wskaźniki ostrej fazy

• prawidłowe CRP i OB – 0 pkt.

• nieprawidłowe CRP i OB – 1 pkt.

Czas trwania zapalenia stawów

• poniżej 6 tygodni – 0 pkt.

• powyżej 6 tygodni – 1 pkt.

Uzyskanie co najmniej 6 punktów świadczy o RZS.

Zapalenie stawów – leczenie

Reumatoidalne zapalenie stawów jest chorobą nieuleczalną, jednak właściwa terapia może doprowadzić do wyciszenia symptomów nawet na wiele lat. Terapia RZS opiera się przede wszystkim na łagodzeniu objawów: hamowaniu niszczenia stawów, zredukowania stanu zapalnego, zmniejszenia bólu i przywrócenia ruchomości stawów.

W leczeniu RZS wykorzystuje się:

• leczenie farmakologiczne – niesteroidowe leki przeciwzapalne, glikokortykosteroidy, leki modyfikujące przebieg choroby (biologiczne i niebiologiczne);

• leczenie chirurgiczne – wykonywane w ostateczności, gdy inne metody nie przynoszą rezultatów;

• rehabilitację – zabiegi fizykoterapeutyczne (krioterapia, balneoterapia, ultradźwięki, masaże), ćwiczenia zwiększające zakres ruchu;

• zaopatrzenie ortopedyczne, pomagające odciążyć chore stawy – stabilizatory, laski, kule, chodziki, wkładki do butów;

• dieta – wprowadzenie produktów przeciwzapalnych i wykluczenie żywności, mogącej nasilać stan zapalny;

• edukację pacjenta.

Konsekwencje reumatoidalnego zapalenia stawów

Nieleczone lub nieprawidłowo leczone RZS może doprowadzić do trwałych zniekształceń w stawach i niepełnosprawności. Najczęstszymi konsekwencjami RZS są: odchylenie łokciowe palców, podwichnięcie palców, przykurcz palców, zerwanie ścięgien, całkowite usztywnienie stawów. Wiele osób chorujących na RZS, na skutek nieodwracalnych zmian w stawach, w ciągu kilku lat traci zdolność do wykonywania pracy. 

Należy również wspomnieć o ryzyku rozwoju pozaustrojowych objawów zapalenia stawów. Choroba ta może przyczynić się do: zapalenia naczyń krwionośnych, uszkodzenia zastawek serca, włóknienia płuc, zespołu suchości wywołanego zapaleniem spojówek, chorób nerek, zespołu cieśni nadgarstka, powiększenia śledziony i wielu innych groźnych schorzeń.

Źródła:

Marcol-Majewska A., Majewski G., Kotyla P.: Reumatoidalne zapalenie stawów — propozycje postępowania diagnostycznego. Forum Reumatologii 2017, tom 3, nr 2, 88–92.

Stanisławska-Biernat E., Sierakowska M., Sierakowski S.: Nowe kryteria klasyfikacyjne reumatoidalnego zapalenia stawów, Reumatologia 2010, t. 48, nr 6, s. 361–365.

Bryl E., Witkowski J. M.: Układ odpornościowy a reumatoidalne zapalenie stawów. Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 3, 196–207.