Hipoglikemia - przyczyny, objawy i leczenie niskiego poziomu cukru we krwi

Hipoglikemia to zaburzenie gospodarki węglowodanowej polegające na zbyt niskim poziomie glukozy we krwi. Może wystąpić nie tylko u chorych na cukrzycę. Hipoglikemia może być niebezpieczna, ponieważ często powoduje spadek koncentracji, a nawet utratę przytomności. Powtarzające się epizody glikemii mogą ponadto prowadzić do rozwoju niektórych schorzeń. Wyjaśniamy, jakie mogą być przyczyny i objawy hipoglikemii oraz jak jej zapobiegać.

Podstawową rolą węglowodanów, czyli cukrów, w organizmie jest dostarczanie energii, która jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania mózgu oraz wspomaga pracę innych układów i narządów.

Glukoza odgrywa bardzo ważną rolę w utrzymaniu metabolicznej homeostazy (czyli równowagi) organizmu. Do układu krążenia jest dostarczana z przewodu pokarmowego (czyli z pożywienia) oraz z wątroby i w mniejszym stopniu – z nerek. 

Utrzymanie równowagi pomiędzy produkcją glukozy i jej zużyciem jest zależne między innymi od działania hormonów trzustkowych – insuliny i glukagonu, a także od innych czynników. Poziom glukozy we krwi (glikemia) zależy więc od jej wchłaniania w jelitach, a także od produkcji w wątrobie i nerkach oraz jej zużycia przez tkanki.

Hipoglikemia - co to jest?

Hipoglikemia to inaczej niedocukrzenie lub stan niskiego poziomu cukru we krwi (potocznie – spadek cukru). Zgodnie z najnowszymi zaleceniami Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego o hipoglikemii można mówić, gdy poziom cukru (glukozy) w osoczu krwi spada poniżej 70 mg/dl (3,9 mmol/l). 

Według tzw. triady Whipple’a, która służy do rozpoznawania hipoglikemii, oprócz niskiego poziomu glukozy we krwi bierze się także pod uwagę objawy towarzyszące oraz fakt, że poprawa stanu pacjenta następuje po zastosowaniu leczenia hipoglikemii.

Hipoglikemia może pojawiać się przejściowo, utrzymywać się lub nawracać w postaci epizodów. 

Przyczyny hipoglikemii

Hipoglikemia jest niebezpiecznym zjawiskiem, ponieważ zwiększa ryzyko wystąpienia różnych chorób, w tym chorób układu sercowo-naczyniowego. Dlatego każdy przypadek jej wystąpienia wymaga wyjaśnienia przyczyny. 

Najczęstszym powodem wystąpienia hipoglikemii jest cukrzyca typu 1 lub 2, zwłaszcza wtedy, gdy pacjent ma źle dobrane leki przeciwcukrzycowe i stosuje zbyt duże dawki insuliny lub zapomina o spożyciu posiłku po zażyciu leków obniżających poziom glukozy.

Hipoglikemia bez cukrzycy występuje wtedy, gdy jej przyczyną jest głodzenie się lub niedożywienie. Do niedocukrzenia może też dojść przez spożycie zbyt dużej ilości alkoholu i innych używek lub po wzmożonym wysiłku fizycznym.

Hipoglikemia w ciąży może wystąpić u kobiet, u których stwierdzono cukrzycę ciążową. 

Hipoglikemia może także dotyczyć noworodków (gdy matka chorowała na cukrzyce ciążową) oraz u niektórych pacjentów z guzem trzustki i po resekcji żołądka. Obniżenie poziomu cukru może towarzyszyć także takim chorobom, jak niewydolność wątroby, niedoczynność tarczycy czy kory nadnerczy. 

Rodzaje hipoglikemii

Według danych Amerykańskiego Towarzystwa Diabetologicznego wyróżnia się kilka typów hipoglikemii:

• ciężka hipoglikemia przebiegająca z utratą przytomności. Wymaga ona pomocy innej osoby w celu podania węglowodanów, glukagonu lub podjęcia innych działań neutralizujących hipoglikemię. Zdarza się, że nie można sprawdzić stężenia glukozy w osoczu, a ustąpienie objawów po powrocie stężenia do normy uznaje się za wywołany niskim stężeniem w osoczu,
• dokumentowana hipoglikemia objawowa, kiedy typowym symptomom hipoglikemii towarzyszy pomiar stężenia glukozy w osoczu ≤ 70 mg/dl,
• hipoglikemia bezobjawowa – gdy stężenie glukozy w osoczu wynosi ≤ 70 mg/dl, ale nie występują typowe objawy hipoglikemii,
• prawdopodobna objawowa hipoglikemia – gdy nie wykazano stężenia glukozy podczas objawów typowych dla hipoglikemii, ale prawdopodobnie wynikały one ze stężenia glukozy w osoczu ≤ 70 mg/dl,
• pseudohipoglikemia – zdarzenie, kiedy pacjent z cukrzycą zgłasza dowolne spośród typowych symptomów hipoglikemii, ale zmierzone stężenie glukozy w osoczu wynosi > 70 mg/dl, choć jest bliskie tej wartości.

Inny podział wyróżnia takie typy hipoglikemii:

• stany będące wynikiem hiperinsulinemii (czyli zwiększonego poziomu insuliny). Tutaj można mówić o hipoglikemii polekowej oraz hipoglikemii wywołanej przez guzy wychodzące się z komórek beta wysp trzustki,
• stany nie związane z hiperinsulinemią, mogą być one spowodowane niedoborem hormonów kotrregulacyjnych, guzami pozatrzustkowymi czy chorobami metabolicznymi. Można wymienić hipoglikemię reaktywną idiopatyczną, hipoglikemię u osób po operacjach na przewodzie pokarmowym, hipoglikemię w nietolerancji leucyny czy w galaktozemii.

Ze względu na nasilenie się objawów klinicznych hipoglikemię dzieli się też na lekką, kiedy pacjent sam może zareagować na swój stan, oraz ciężką, która wymaga pomocy innej osoby. Stopień ciężkości zależy nie tylko od stężenia glukozy we krwi, ale od szybkości jego obniżania się. 

Hipoglikemia reaktywna

Jednym z rodzajów hipoglikemii jest hipoglikemia reaktywna (hipoglikemia poposiłkowa), występująca po spożyciu posiłku. Może pojawiać się w przypadku stanów przedcukrzycowych oraz insulinooporności po spożyciu produktów o wysokim indeksie glikemicznym, lub wtedy, gdy odstęp między posiłkami jest zbyt długi. 

Hipoglikemia poposiłkowa nie dotyczy jedynie diabetyków, ale może się również zdarzyć u osób po zabiegu zmniejszenia żołądka (resekcja żołądka) lub nadwrażliwych na leucynę. 

Hipoglikemia w ciąży

Gdy hipoglikemia występuje w ciąży, może być niebezpieczna zarówno dla matki, jak i płodu, ponieważ kobieta ciężarna odczuwa symptomy niedocukrzenia, a płód narażony jest na pojawienie się u niego wad, na przykład małogłowia czy zbyt niskiej masy ciała. 

Hipoglikemia może być związana z cukrzycą ciążową, która stanowi jedno z najczęstszych i najcięższych powikłań występujących w ciąży. Wiąże się ona ze zwiększonym ryzykiem stanu przedrzucawkowego (preeklampsji) oraz makrosomii (zbyt dużej masy ciała) płodu.

Powoduje także zwiększenie ryzyka nadciśnienia tętniczego i cukrzycy w okresie po przebytej ciąży (jest silnym wskaźnikiem predykcyjnym wystąpienia cukrzycy typu 2 w późniejszym okresie). Do czynników ryzyka należą przede wszystkim: wiek, nadwaga, nadmierny przyrost masy ciała w ciąży, otyłość, występowanie cukrzycy w rodzinie oraz cukrzyca w okresie poprzedniej ciąży.

Objawy hipoglikemii

Nie zawsze spadek poziomu cukru we krwi daje objawy kliniczne. U części chorych mogą się one pojawić dopiero przy niższych wartościach, u innych – przy wyższych, gdy następuje szybkie obniżenie stężenia glukozy. U wielu osób objawy mogą nie wystąpić wcale.  

Objawy hipoglikemii są zróżnicowane i bardzo indywidualne. Do typowych symptomów hipoglikemii można zaliczyć:

• uczucie głodu
• wzmożoną potliwość
• przyspieszoną akcję serca
• bladość powłok
• pobudzenie i agresywność
• niezborność ruchów, brak orientacji
• drżenie mięśniowe

Mogą także wystąpić takie objawy jak:

• nudności i wymioty, czasami zawroty głowy
• zaburzenia oddychania i krążenia
• rozszerzenie źrenic
• podwójne widzenie
• drgawki,
• senność, a nawet śpiączka.

Leczenie hipoglikemii i pierwsza pomoc przy objawach niedocukrzenia

Leczenie hipoglikemii zależy od stopnia jej nasilenia. Przy lekkim lub średnim stanie hipoglikemicznym pacjentowi podaje się 10-20 gram glukozy doustnie w postaci tabletek, żelu lub słodzonego płynu (może to być słodki napój lub pokarm). Potem podaje się węglowodany złożone (kanapka, banan itd.). Pomiar poziomu glukozy należy wykonać po 60 minutach.

Przy lekkiej hipoglikemii stan pacjenta powinien ulec poprawie po krótkim czasie. Ważne jest zaprzestanie w tym stanie wysiłku fizycznego. 

Ciężka postać hipoglikemii powoduje zaburzenia świadomości i trudności z połykaniem, dlatego wtedy trzeba jak najszybciej wezwać pomoc medyczną. Pacjentowi podaje się domięśniowo glukagon, a później w warunkach szpitalnych dożylnie roztwór glukozy. 

Dieta w zapobieganiu hipoglikemii

W zapobieganiu hipoglikemii bardzo ważna jest profilaktyka, dotyczy to zwłaszcza pacjentów z cukrzycą, którzy często przyzwyczajeni są do obniżonego poziomu glukozy i mogą przeoczyć moment, gdy poziom ten staje się hipoglikemią. Powinni oni kontrolować stężenie cukru i odpowiednio reagować na jego obniżenie. 

Gdy pojawia się hipoglikemia reaktywna dieta jest szczególnie ważna. W przypadku hipoglikemii wskazane jest częste jedzenie małych porcji, co najmniej 4 posiłków dziennie, w odstępach nie dłuższych niż 3 godziny. Każdy posiłek powinien zawierać węglowodany złożone, białka i tłuszcze. Dieta powinna ograniczać nagłe zmiany poziomu cukru u pacjenta i wykluczać cukry proste (biały cukier, miód, tłuste mleko, słodycze), które bardzo szybko podnoszą poziom glukozy we krwi. Należy spożywać produkty bogate w węglowodany złożone: pieczywo (szczególnie pełnoziarniste), makarony (tylko ugotowane al dente – w tej formie mają znacznie niższy indeks glikemiczny), kasze, ryż brązowy. Wskazany jest nabiał, chude mięso i wędliny. Należy unikać produktów, w tym owoców i warzyw, o wysokim indeksie glikemicznym, zwłaszcza tych słodkich i mocno dojrzałych. Również owoce suszone, kandyzowane i z puszki nie są zalecane. Ważne natomiast jest spożywanie świeżych warzyw bogatych w błonnik, który spowalnia wchłanianie glukozy do krwi.

Hipoglikemia a cukrzyca

Hipoglikemia jest najczęściej występującym powikłaniem cukrzycy. Jej ryzyko wzrasta, gdy intensywnie obniżamy stężenie glukozy we krwi. Jako czynniki ryzyka sprzyjające wystąpieniu hipoglikemii u pacjentów z cukrzycą typu 2 można wymienić zaawansowany wiek, długi czas trwania choroby, wysoki poziom hemoglobiny glikowanej a także leczenie insuliną i pochodnymmi sulfonylomocznika. 

U chorych na cukrzycę typu 2 hipoglikemia może pojawiać się na przykład w nocy, gdy następuje spadek stężenia glukozy, a pacjenci często nie mają świadomości tego stanu. Dotyczy to szczególnie osób, u których cukrzyca była nieleczona lub leczona była nieprawidłowo.

Ciężka hipoglikemia stanowi zawsze zagrożenie dla życia, ale nawet lżejsze jej postaci mogą z czasem powodować uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, zaburzenia rytmu serca oraz wiele innych negatywnych skutków zdrowotnych. Dlatego nie należy lekceważyć także lekkich stanów hipoglikemicznych.

Istotnym czynnikiem zapobiegającym hipoglikemii jest właściwa edukacja chorych na cukrzycę, zwłaszcza stosujących insulinę lub pochodne sulfonylomocznika. Ważny jest także dobór odpowiednich preparatów insuliny oraz sposób prowadzenia terapii. 

Źródła: 

Kania L., Hipoglikemia w cukrzycy typu 1, Postępy Nauk Medycznych 2017 (2), 95-98
Otto-Buczkowska E., Hipoglikemia u chorych za cukrzycą typu 2 – czy jest problemem?, Forum Medycyny rodzinnej, 2017, 11 (6), 237-244
Łagoda K., Kobus G., Bachórzewska-Gajewska H., Wpływ cukrzycy ciążowej na rozwój płodu i noworodka, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2008, 4(4), 168-173
Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2016, Diabetologia Kliniczna; 5, suplement A.
Dilis P., Hipoglikemia i jej aspekty, Analiza przypadków w pielęgniarstwie i położnictwie, 2015; 45-47.
Fowler M. J., Hipoglikemia, Diabetologia po Dyplomie 6 (1), 2009; 6 (1): 55-58.