Walka z pandemią wirusa SARS-COV-2 jest prowadzona na różne sposoby – z jednej strony szczepimy się kolejnymi dawkami, z drugiej naukowcy wciąż szukają skutecznych leków mogących pomóc w walce z COVID-19. Rozwiązań poszukują także wśród znanych, sprawdzonych leków. I tak 18 września 2020 r. Europejska Agencja Leków (EMA) uznała związek chemiczny, jakim jest deksametazon jako środek rekomendowany w leczeniu pacjentów najciężej przechodzących koronawirusa. Skuteczności leku upatruje się w działaniu przeciwzapalnym oraz w hamowaniu burzy cytokinowej. Czym dokładnie jest deksametazon, jakie są jego zalety, czym jest burza cytokinowa i kiedy najlepiej sprawdzi się deksametazon – o tym w poniższym artykule.

Spis treści:

Czym jest deksametazon?

Deksametazon jest organicznym związkiem chemicznym, syntetycznym steroidowym hormonem (glikokortykosteroidem) o potwierdzonym, bardzo silnym i długotrwałym działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym (hamuje czynność komórek odpornościowych). Jest hormonem obniżającym poziom gromadzących się leukocytów i ich łączenie się ze śródbłonkiem. Obniża także ilość limfocytów, monocytów oraz eozynofili,  hamuje proces fagocytozy i rozpad lizosomów. W rezultacie działanie deksametazonu polega na zmniejszeniu obrzęku naczyń kapilarnych. Jest on związkiem chemicznym regulującym gospodarkę węglowodanową, białkową i lipidową. Co więcej, wykazuje działanie przeciwobrzękowe w przypadkach występowania obrzęku mózgu o charakterze naczynioruchowym, w nowotworach mózgu i po urazach mechanicznych oraz zabiegach chirurgicznych wykonywanych w obrębie czaszki. Jako hormon kory nadnerczy jest wykorzystywany jako test do różnicowania postaci jej nadczynności, w diagnostyce hipogonadyzmu u mężczyzn oraz wirylizacji (maskulinizmu) u kobiet.
Pod kątem farmakologicznym deksametazon jest stosowany od lat 60. XX wieku i jest lekiem o szerokim zastosowaniu. Występuje w postaci tabletek, zastrzyków podawanych dożylnie i domięśniowo, aerozolu do rozpylania na powierzchni skóry, zawiesiny podawanej do oczu, jak również w postaci maści. Wskazaniami do stosowania deksametazonu są:

  • wstrząsy anafilaktyczne;
  • stany astmatyczne, astma oskrzelowa;
  • obrzęki krtani i strun głosowych oraz nieżyty oskrzeli;
  • bakteryjne zapalenie opon mózgowych i ropień mózgu;
  • poważny przebieg reumatoidalnego zapalenia stawów;
  • wrodzony przerost nadnerczy u osób dorosłych;
  • bardzo rozległe, ostre choroby skóry;
  • toczeń rumieniowaty i inne choroby autoimmunologiczne (w początkowym etapie leczenia);
  • stany toksyczne w przebiegu gruźlicy, duru brzusznego i innych ciężkich chorób zakaźnych (jako uzupełnienie leczenia przeciwdrobnoustrojowego);
  • leczenie paliatywne przy nowotworach;
  • nudności i wymioty pooperacyjne i związane z terapią przeciwnowotworową;
  • w okulistyce: w ostrych i przewlekłych alergicznych i zapalnych chorobach gałki ocznej, w leczeniu uszkodzeń rogówki oraz po zabiegach chirurgicznych w celu ograniczenia reakcji zapalnych i w zapobieganiu odrzuceniu przeszczepu, a także przy leczeniu obrzęku plamki, zaburzeń widzenia, stanów zapalnych narządu wzroku.

W terapii COVID-19 deksametazon został  po  raz pierwszy  uznany  za  potencjalny  lek  ze względu na jego zdolność do zmniejszania  stanu  zapalnego,  który odgrywa ważną rolę w procesie chorobowym u części hospitalizowanych pacjentów. Trzeba w tym miejscu podkreślić, że steroidy tłumią reakcję zapalną i hamują działanie układu odpornościowego, ale w przypadku COVID-19 nie są jednak pomocne we wczesnych stadiach choroby, gdy pojawiają się objawy grypopodobne, bóle mięsniowe, gorączka, suchy lub odrywający kaszel czy nagła utrata węchu i smaku. Badania brytyjskich naukowców potwierdziły, że w przypadku zarażenia wirusem SARS-CoV2 deksametazon zmniejsza natomiast istotnie ryzyko śmierci u tych pacjentów, którzy chorują najciężej, czyli podłączonych pod respiratory oraz leczonych tlenoterapią.
Leku nie należy stosować samodzielnie, jest to produkt dostępny na receptę, jego dawkowanie i sposób podania zawsze powinien ustalić lekarz. Warto pamiętać, że długoterminowa terapia lekami steroidowymi może wiązać się z działaniami niepożądanymi, takimi jak zwiększone ryzyko infekcji, podwyższone ciśnienie tętnicze krwi czy rozwój cukrzycy.

Jakie są zalety deksametazonu?

Niezaprzeczalnie do zalet deksametazonu można zaliczyć szybkość jego działania – pierwsze efekty pojawiają się już po kilku minutach od podania zarówno w przypadku zastrzyku dożylnego, jak i domięśniowego. Badania dowodzą także, iż działanie przeciwzapalne deksametazonu jest niemal 6,5-krotnie silniejsze niż w przypadku prednizonu oraz 30-krotnie silniejsze niż w przypadku hydrokortyzonu.
W czerwcu 2020 roku Uniwersytet Oksfordzki ogłosił wyniki badań wskazujące na jego skuteczność w łagodzeniu ciężkich komplikacji oddechowych związanych z COVID-19, wynikającą z hamowania szkodliwej nadaktywności układu odpornościowego. W badaniu dowiedziono, iż deksametazon pozwolił o jedną trzecią zmniejszyć liczbę zgonów pacjentów podłączonych do respiratorów oraz o jedną piątą w przypadku osób, którym podawano tlen.
Zaletą deksametazonu jest także jego niska cena i ogólnodostępność, co może również przynieść ogromne korzyści, także w biednych krajach zmagających się z dużą liczbą pacjentów z wirusem SARS-COV-2.

Burza cytokinowa - kiedy najlepiej sprawdza się deksametazon?    

Burza cytokinowa inaczej nazywana hipercytokinemią, jest nagłym wyrzutem cytokin przez układ odpornościowy. Cytokiny są białkami wydzielanymi przez leukocyty i wpływającymi na wzrost, proliferację i pobudzenie komórek biorących udział w odpowiedzi odpornościowej organizmu. Potrafią one pobudzać inne komórki układu do określonych reakcji. Skutkiem wyrzutu cytokin jest stan zapalny, który może rozwinąć się na tyle silnie, że doprowadza chorego albo do zapalenia płuc powstałego na skutek silnej i nadmiernej reakcji immunologicznej, albo do śmierci. Złudnym i bardzo częstym zjawiskiem jest pozorne wyzdrowienie. Pacjent po pierwszych kilku dniach objawów COVID-19 zaczyna się czuć coraz lepiej, by po kilku dniach względnie dobrego samopoczucia chorego dotknęło nagłe pogorszenie ogólnego stanu zdrowia. W ostateczności wystąpienie (lub brak) burzy cytokinowej w dużym stopniu determinuje przebieg choroby oraz ryzyko śmierci.  
Innymi groźnymi skutkami burzy cytokinowej może być nadciśnienie tętnicze, zmiany zapalne w płucach oraz uszkodzenia narządów (np. serca, nerek, wątroby). W przypadku wystąpienia burzy cytokinowej organizm w pewien sposób niszczy sam siebie poprzez nadmierne pobudzenie układu odpornościowego. Najcięższe przypadki wyrzutu cytokin z reguły dotyczą osób starszych, u których zachodzą patologiczne zmiany układu odpornościowego. Ten mechanizm pozwala wyjaśnić wysoką umieralność osób starszych przy ataku wirusa SARS- COV-2.
W przypadku osób młodszych ryzyko wystąpienia burzy cytokinowej zwiększa współistnienie chorób takich jak cukrzyca, miażdżyca oraz przy występowaniu otyłości. Deksametazon jest odpowiedzią na nadmierną reakcję układu immunologicznego. Jego działanie przeciwzapalne oraz immunosupresyjnie wycisza układ odpornościowy, by jego reakcja nie zagrażała życiu chorego. Mechanizm działania deksametazonu w chorobie COVID-19 polega więc na hamowaniu wytwarzania prozapalnych cytokin i uniknięcia występowania burzy cytokinowej.

Źródła:
Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W., Immunologia; Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 2002;
Rankovic Z, Hargreaves R, Bingham M., Drug discovery and medicinal chemistry for psychiatric disorders; Cambridge: Royal Society of Chemistry 2012; 286-287;
Rock P.B, Larsen R. F., Fulco C. et al., Dexamethasone as prophylaxis for acute mountain sickness. Effect of dose level; Chest 95 (3) 1989; 568–573;
Raport Roczny Prezesa Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych za 2020 r.