Szczepienia przeciwko COVID-19

Trwająca od kilkunastu miesięcy pandemia COVID-19 niesie za sobą olbrzymie straty powodując setki tysięcy zgonów i ciężkich powikłań po przebyciu choroby. Kolejne wzrosty liczby zachorowań związane z koniecznością wprowadzania ograniczeń w życiu społecznym, prowadzą do pogłębiania się kryzysu gospodarczego. Wobec braku skutecznego leczenia choroby, już na początku pandemii rozpoczęto intensywne badania nad stworzeniem szczepionki chroniącej przed zakażeniem wirusem SARS-CoV-2. Kilka miesięcy po rozpoczęciu badań na świecie ukazały się pierwsze preparaty o potwierdzonej skuteczności i bezpieczeństwie. Już wkrótce narodowe programy szczepień mają stać się powszechne w wielu krajach, umożliwiając dostęp do szczepionki najpierw najbardziej zagrożonym, a potem wszystkim obywatelom. Pod koniec grudnia szczepienia rozpoczęły się na terenie całej Unii Europejskiej, w tym także w Polsce. Wiążą się z nimi wielkie nadzieje na przywrócenie tak oczekiwanej „normalności” sprzed pandemii. Jednak w niektórych środowiskach pojawiają się obawy co do bezpieczeństwa szczepień, a także niepokojące teorie spiskowe. Pomimo przeprowadzonych badań przedrejestracyjnych dopuszczonych na rynek preparatów, powszechny program szczepień budzi wciąż wiele emocji i pytań. Dowiedz się więcej na temat korzyści i ryzyka związanego ze szczepieniem przeciwko COVID-19.

Szczepionka mRNA – pierwsza dostępna w Polsce

Pierwszą dostępną na polskim rynku skuteczną szczepionką przeciwko wirusowi SARS-CoV-2 jest wyprodukowany przez Pfizer/BioNTech preparat zawierający jednoniciowy, informacyjny RNA (mRNA), czyli fragment materiału genetycznego identyczny z tym, występującym w cząsteczkach wirusa, zawierający informację o białku szczytowym koronawirusa, kluczowym w mechanizmie zakażania. W przeprowadzonych na grupie ponad 43 tysięcy osób badaniach klinicznych wykazano 95% skuteczność przy niewielkiej liczbie działań niepożądanych. W związku z tym, szczepionka została dopuszczona do użycia przez agencje oceniające bezpieczeństwo leków: amerykańską FDA (Food and Drug Administration), oraz europejską EMA (European Medicines Agency). Przyspieszony tryb rejestracji był podyktowany naglącą potrzebą zahamowania rozwoju negatywnych skutków pandemii. Nie oznacza to jednak, że preparat nie przeszedł niezbędnych badań, pozwalających na dopuszczenie go do tak szerokiego zastosowania. Niezbędną rejestrację uzyskała również szczepionka firmy Moderna, która jako druga została dopuszczona do użycia. Mechanizm działania obydwu szczepionek jako taki sam, różnią się one przede wszystkim sposobem przechowywania.

Zastosowanie szczepionki polega na domięśniowym podaniu krótkiego fragmentu materiału genetycznego wirusa (mRNA), kodującego u niego tzw. białko powierzchniowe S – tak zwane białko kolca. Ponieważ fragment ten koduje wyłącznie jedno z wielu białek wirusa, jego podanie nie może doprowadzić do odtworzenia całej cząsteczki wirusa w organizmie człowieka. Nie może także dostać się do ludzkiego materiału genetycznego (DNA) znajdującego się w oddzielonym błoną komórkową jądrze, ani w jakikolwiek sposób zmodyfikować go. mRNA jest matrycą, informacją mówiącą o tym, jak białko ma zostać wytworzone. Po podaniu niewielkiej ilości materiału genetycznego wnika on do ludzkich komórek znajdujących się w okolicy wstrzyknięcia, co stymuluje je do produkcji wirusowego białka S, a samo mRNA ulega szybkiej degradacji. W krótkim czasie obca cząsteczka jest rozpoznawana przez komórki układu odpornościowego, które niszczą zakażone komórki i neutralizują wytwarzane przez nie białko, a jednocześnie uczą się je rozpoznawać. Dlatego przy późniejszym kontakcie z prawdziwym wirusem, układ odpornościowy rozpoznaje go i zwalcza bardzo szybko, zanim zdąży rozwinąć się infekcja. Taki sam mechanizm działania ma szczepionka firmy Moderna, która jako druga trafi na rynki światowe. Po podaniu dwóch dawek szczepionki większość osób nabywa zdolność do eliminacji wirusa po kontakcie z osobą zakażoną. Obserwowane w czasie badań nieliczne działania niepożądane były związane z reakcją na składniki preparatu tj. bolesność, ucieplenie i obrzęk w miejscu podania czy duszność. W bardzo rzadkich przypadkach dochodziło do wstrząsu anafilaktycznego, jednak nie zdarzyło się, aby zakończył się on zgonem pacjenta. Reakcje te mogą wystąpić po podaniu wszystkich rodzajów produktów leczniczych, w tym także szczepień ochronnych. Wymagają one interwencji lekarskiej i podania leków standardowo dostępnych w punktach szczepień, nie pozostawiają też długotrwałych skutków zdrowotnych.

Inne szczepionki przeciw COVID-19

Poza opisanymi szczepionkami opartymi na mRNA do Polski mają dotrzeć również preparaty tzw. podjednostkowe, zawierające w składzie oczyszczone białka wirusowe. Są to wybrane cząsteczki, zdolne do wywołania odpowiedzi immunologicznej w organizmie człowieka. Po podaniu podskórnym będą rozpoznane przez komórki odpornościowe, które dzięki temu „nauczą się” je rozpoznawać. Preparaty podjednostkowe będą dostępne w późniejszym czasie, obecnie są w trakcie badań i rejestracji. Ich skuteczność i profil bezpieczeństwa jest podobny jak w przypadku szczepionek zawierających mRNA.

Szczepić się czy nie – fakty i mity na temat szczepień

Dostępne dowody wskazują, że szczepionka przeciw SARS-CoV-2 będzie najbardziej skuteczną metodą powstrzymania pandemii. Jednak do osiągnięcia efektu ochronnego niezbędne jest zaszczepienie ponad 60% populacji, a w przypadku mutacji o większej zakaźności, jak ta wykryta niedawno na terenie Wielkiej Brytanii, nawet 90%. Dlatego szczepienie jest rekomendowane wszystkim osobom mającym do niego dostęp. Im szybciej uda nam się przerwać transmisję koronawirusa, tym mniejsza będzie liczba zgonów i ciężkich powikłań zdrowotnych jak np. niewydolność serca, udar czy włóknienie płuc. Poza tym zmniejszy się ryzyko rozwoju kolejnych, groźnych mutacji, które powstają głównie wtedy, kiedy wirus intensywnie przenosi się z człowieka na człowieka. Przyspieszona rejestracja jest związana z koniecznością dalszej, wnikliwej obserwacji preparatów, nie oznacza to jednak, że nie zostały wykonane wiarygodne badania. Obserwacja porejestracyjna preparatów leczniczych jest standardową procedurą przyjętą przez międzynarodowe instytucje zajmujące się oceną ich bezpieczeństwa i dotyczy nie tylko szczepionek na COVID-19, ale także wielu powszechnie stosowanych leków.

Obecnie szczepionka nie jest podawana dzieciom do lat 16, a także kobietom ciężarnym i karmiącym piersią – co może się zmienić. Nie jest to związane z jej szkodliwością dla pacjentów z tych grup, a jedynie z tym, że nie zostali oni włączeni do badań, co jest zgodne z obowiązującą etyką prowadzenia eksperymentów naukowych. Obecnie czekamy na wyniki badań u dzieci w wieku 12-16 lat. Badania w grupie dzieci czy też kobiet w ciąży są obwarowane licznymi restrykcjami i mogą zostać rozpoczęte dopiero wtedy, kiedy dany lek jest bezpieczny i skuteczny u osób dorosłych. Wymagają też odrębnego planu badawczego i dodatkowego pozwolenia komisji bioetycznych. Dlatego szczepionki przeciw koronawirusowi SARS-CoV-2 dla dzieci i ciężarnych najprawdopodobniej zostaną zarejestrowane w późniejszym czasie.

Niestety wokół szczepień ochronnych narosło wiele szkodliwych mitów, nierzadko zupełnie zniechęcających ludzi do ich stosowania. Ruchy antyszczepionkowe, bardzo aktywne na przestrzeni ostatnich kilku lat, istnieją od czasów powszechnego wprowadzenia szczepień ochronnych. Ich działalność bazuje najczęściej na fałszywych, spiskowych teoriach lub na opiniach osób niezwiązanych z naukami biologicznymi, niepotwierdzonych żadnymi wiarygodnymi badaniami naukowymi. Niestety w dobie powszechnego dostępu do internetu teorie te szerzą się bardzo szybko zdobywając szerokie grona zwolenników. Ich rozpowszechnianie jest jednak wysoce szkodliwe.

Należy pamiętać, że szczepienia ochronne, jak zresztą wszystkie skuteczne interwencje medyczne, nie są pozbawione ryzyka wywołania działań niepożądanych. W większości są to reakcje związane z rozwojem stanu zapalnego w miejscu podania. Ciężkie działania niepożądane pod postacią uogólnionej reakcji alergicznej zdarzają się bardzo rzadko i są możliwe do opanowania po włączeniu odpowiedniego postępowania leczniczego. Jednak nieliczne działania niepożądane stają się niemal nieistotnym problemem, w porównaniu z korzyściami, jakie niosą ze sobą szczepienia. Ich wprowadzenie pozwoliło uniknąć milionów przedwczesnych zgonów i ciężkich powikłań spowodowanych chorobami zakaźnymi. Dzięki powszechnym szczepieniom ochronnym, wiele chorób budzących grozę jeszcze 100 lat temu, jak np. gruźlica, błonica czy polio, obecnie nie stanowi dla nas żadnego problemu. Podobnie może stać się z COVID-19, którego niekorzystny wpływ zostanie zahamowany już wkrótce, jeżeli podejdziemy do szczepień odpowiedzialnie.

Źródła:

1.  F. P. Polack, S. J. Thomas, N. Kitchin, et al. C4591001 Clinical Trial Group, Safety and Efficacy of the BNT162b2 mRNA Covid-19 Vaccine. N. Engl. J. Med. (2020), doi:10.1056/NEJMoa2034577.
2.  J. Sultana, G. Mazzaglia, N. Luxi, et al. Potential effects of vaccinations on the prevention of COVID-19: rationale, clinical evidence, risks, and public health considerations. Expert Rev. Vaccines. 19, 919–936 (2020).
3.  L. Dai, G. F. Gao. Viral targets for vaccines against COVID-19. Nat. Rev. Immunol. (2020), doi:10.1038/s41577-020-00480-0.
4.  S. Plotkin. History of vaccination. Proc. Natl. Acad. Sci. U. S. A. 111, 12283–12287 (2014).
5.  S. Doustmohammadi, J. D. Cherry. The sociology of the antivaccine movement. Emerg Top Life Sci. 4, 241–245 (2020).
6.  Narodowy Program Szczepień przeciw COVID-19. https://www.gov.pl/web/szczepimysie/narodowy-program-szczepien-przeciw-covid-19