Wypalenie pandemiczne: sprawdź, na czym polega i jak można mu zapobiec

Wypalenie pandemiczne to syndrom spowodowany długotrwałym funkcjonowaniem w rzeczywistości pandemii. Może skutkować objawami depresyjnymi i lękowymi. Wyjaśniamy co to jest wypalenie pandemiczne, jakie daje objawy oraz jak sobie z nim poradzić.

Pandemia choroby COVID-19 rozpoczęła się w marcu 2020 roku. Od tego czasu na całym świecie zanotowano prawie 430 milionów przypadków zakażeń wirusem SARS-CoV-2, w wyniku choroby zmarło około 6 milionów osób. 

Pojawiające się nowe mutacje wirusa wywoływały kolejne fale zachorowań, nasilające się wiosną i jesienią. Postęp pandemii zahamowało w pewnym stopniu wprowadzenie w grudniu 2020 roku szczepień przeciw COVID-19, które spowodowały zmniejszenie ciężkich przypadków choroby i zgonów. Jednak liczba zakażeń ciągle utrzymywała się na wysokim poziomie.

Pandemia odbiła się na zdrowiu wielu osób. Ci, którzy przeszli chorobę COVID-19, często przez długi czas odczuwają jej długofalowe skutki. Ale sytuacja spowodowana pandemią wpłynęła także na samopoczucie tych, którzy nie chorowali. 

Złożyły się na to nakładane co jakiś czas przez rządy poszczególnych państw lockdowny, czyli zamykanie lub ograniczanie działalności niektórych działów gospodarki, a także izolacja chorych i kwarantanna osób, które kontaktowały się z zakażonymi. 

Wiele osób straciło pracę lub musiało ją znacznie ograniczyć, trzeba było unikać kontaktów z bliskimi, na przykład starszymi rodzicami czy dziadkami. Dotychczas funkcjonujący w określony sposób i ułożony świat wielu osób wręcz „runął”. Nic dziwnego, że pojawiło się zjawisko wypalenia pandemicznego.

Wypalenie pandemiczne – co to jest? 

Wypalenie pandemiczne może dawać podobne objawy jak wypalenie zawodowe, jednak są to różne zjawiska. Wypalenie zawodowe spowodowane jest przez chroniczny stres związany z pracą, natomiast wypalenie pandemiczne wynika z funkcjonowania przez dłuższy czas w sytuacji pandemii i z wpływu tej sytuacji na psychikę. 

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wypalenie pandemiczne lub zmęczenie pandemiczne określane jest jako wyczerpanie i zdemotywowanie pojawiające się w konsekwencji życia podczas pandemii koronawirusa SARS-CoV-2, które nieleczone może prowadzić do przykrych konsekwencji. 

Na powstanie wypalenia pandemicznego wpływa wiele czynników, począwszy od informacji o pojawieniu się nowego wirusa, powodującego zakaźną chorobę, które wywołują lęk przed zachorowaniem i śmiercią. 

Ryzyko pojawienia się wypalenia pandemicznego zwiększa tzw. kryzys wiedzy, wynikający z tego, że opinie wyrażane przez instytucje rządowe i ekspertów podważane są przez pojawiające się w internecie „autorytety”, czyli osoby upowszechniające niesprawdzone i nieprawdziwe teorie. 

Powszechne fake newsy, dotyczące rzekomego źródła wirusa, celowego jego „wypuszczenia” po to, aby doprowadzić do „depopulacji”, spisku koncernów farmaceutycznych itd. podsycają strach i obawy co do rozwoju sytuacji na świecie.

Co ciekawe, okazuje się, że w przypadku traumatycznych wydarzeń większego stresu doświadczają nie osoby w nich uczestniczące, ale te, które, które tylko o nich się dowiadują, na przykład z mediów. Stwierdzono między innymi, że po ataku terrorystycznym na World Trade Center w  Nowym Jorku w roku 2001 najcięższe emocjonalne skutki obserwowane były u  widzów programów telewizyjnych, pokazujących to zdarzenie, a nie u jego bezpośrednich uczestników.

Podobnie może być w przypadku pandemii – osoby, które nigdy nie zachorowały lub nie zetknęły się z przypadkami choroby Covid-19 w swoim bezpośrednim otoczeniu, mogą przeżywać stres podobny lub nawet większy niż ci, którzy doświadczyli jej skutków. 

Na wypalenie pandemiczne narażone są także osoby, które zawodowo stykały się z chorymi na COVID-19, czyli lekarze pielęgniarki czy pozostały personel medyczny.

W ich przypadku na pojawienie się tego syndromu wpływa stykanie się na co dzień z dużą liczbą osób poważnie chorych i umierających, a także odizolowanie od bliskich (tak było na początku pandemii, gdy personel medyczny zatrudniony w szpitalach covidowych nocował w specjalnie dla nich przeznaczonych hotelach), martwienie się o ich zdrowie i jednocześnie świadomość, że nie można im pomóc w razie, gdyby zachorowali.

W jednym z badań dotyczących wypalenia pandemicznego u pielęgniarek z całego świata (między innymi z takich krajów jak USA, Chiny, Indie, Hiszpania czy Włochy) wykazano, że ryzyko wystąpienia wypalenia u tej grupy zawodowej było większe, gdy obecne były takie czynniki jak młodszy wiek, mniejsze wsparcie społeczne i wsparcie ze strony rodziny, postrzeganie epidemii jako dużego zagrożenia, praca na oddziałach covidowych i przeciążenie pracą, a także brak specjalistycznego szkolenia dotyczącego zagrożenia chorobą COVID-19.

Natomiast na pojawienie się wypalenia pandemicznego w przypadku młodzieży wpływa zdalne nauczanie i odcięcie od rówieśników. 

Potwierdzają to badania, które przeprowadzili psychologowie z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach po roku od ogłoszenia pandemii. Zbadali oni uczniów szkół średnich i młodych dorosłych i stwierdzili symptomy wypalenia pandemicznego nawet u dziesięciu procent z nich.

Natomiast raport opublikowany w czasopiśmie „Edukacja Dorosłych”, który opierał się na badaniach przeprowadzonych wśród studentów wykazał, że u większości z nich wzrosło uczucie wypalenia związane ze studiami prowadzonymi w formie zdalnej. Objawiało się ono wyczerpaniem i brakiem zaangażowania. 

Wyższy poziom wypalenie dotyczył studentów studiów stacjonarnych niż zaocznych, co wynikało zapewne z faktu, że ci pierwsi przed pandemią mieli częstsze kontakty z kolegami z roku i wykładowcami niż studenci zaoczni i odczuli skutki zdalnego nauczania jako odcięcie od nich.
 

Wypalenie pandemiczne – objawy 

Można wyróżnić trzy fazy rozwoju stresu, prowadzącego do wypalenia pandemicznego. Pierwsza z nich to faza alarmowa, kiedy pod wpływem informacji o pandemii niektórzy robili zapasy produktów żywnościowych i szykowali się na długi lockdown. 

Druga faza to adaptacja, podczas której pojawiało się przekonanie, że jesteśmy dobrze przygotowani na wszystko, co nadejdzie, i że najgorsze tak naprawdę już minęło.

Trzecia faza to wyczerpanie, wynikające z przedłużającej się sytuacji zagrożenia. Wówczas pojawiają się objawy depresyjne i lękowe, składające się na wypalenie pandemiczne.

Obejmują one odczuwanie smutku, bezradności, braku nadziei, zmęczenia, a także pogrążanie się w apatii oraz rezygnację z jakichkolwiek działań mających wpływ na sytuację, w jakiej się znaleźliśmy. 
Mogą się pojawić zaburzenia emocjonalne, konflikty czy skrajne zachowania i decyzje, takie jak na przykład nagły wyjazd, szalone zakupy, organizowanie imprezy mimo zakazu itd.

Objawy obserwowane u młodych ludzi badanych przez naukowców z Uniwersytetu Śląskiego obejmowały także pogorszenie obrazu siebie i niskie poczucie sprawstwa.

Wyniki wspomnianych wcześniej badań dotyczących pielęgniarek pokazały że u 34 procent przedstawicielek tego zawodu pojawiło się wyczerpanie emocjonalne. Depersonalizacja, polegająca na poczuciu obcości wobec siebie i otaczającego świata dotyczyła prawie 13 procent z nich, a poczucie braku osiągnięć osobistych – 15 procent.

Stwierdzano także takie objawy jak zaburzenia snu, strach, depresja. Nasilenie tych symptomów może prowadzić do stanu określanego jako zespół stresu pourazowego (PTSD czyli post traumatic stress disorder), będącego rodzajem zaburzeń lękowych powstających na podłożu silnych przeżyć.  

Objawy fizyczne stresu pourazowego mogą obejmować problemy z koncentracją, drażliwość, nadpobudliwość, omdlenia, a psychiczne - ponowne doświadczanie traumatycznych przeżyć, powracających w koszmarach sennych oraz unikanie miejsc przypominających o nich (czyli na przykład szpitala w przypadku osób, które chorowały, lub personelu medycznego pracującego z chorymi na COVID-19).

Wypalenie pandemiczne – jak sobie z nim poradzić?

W radzeniu sobie z wypaleniem pandemicznym może pomóc odporność psychiczna, która pozwala zachować równowagę w sytuacjach stresowych. Ważna jest także inteligencja emocjonalna polegająca na rozumieniu swoich reakcji i wpływaniu na nie.

Można rozwijać te cechy, korzystając ze specjalnych warsztatów i kursów (dostępne są także bezpłatne zajęcia online).

Funkcjonowanie w rzeczywistości pandemicznej ułatwiają praktyczne rady, na przykład dotyczące ustalenia sobie określonego rytmu dnia i trzymania się go konsekwentnie, tak aby nie dawać sobie czasu na bezproduktywne zamartwianie się i snucie „czarnych scenariuszy”. 

Warto zajmować umysł pozytywnymi myślami i obrazami, stawiać sobie realne osobiste cele i je realizować. Skupienie na takim działaniu pomoże zachować równowagę, niezależnie od sytuacji wokół nas.

Jeżeli stresują nas informacje pochodzące z internetowych źródeł, dobrze jest je weryfikować i podchodzić do nich z rezerwą, sprawdzając wiarygodność zawartych tam teorii.

Ważne jest dbanie o zdrowie, stosowanie zbilansowanej diety, aktywność fizyczna (nawet gdy przebywamy w izolacji czy na kwarantannie) i rozmowy z przyjaciółmi  lub znajomymi, także za pomocą narzędzi zdalnych.

W sytuacji, gdy nie radzimy sobie samemu, a objawy wypalenia pandemicznego utrudniają życie rodzinne i zawodowe, warto skorzystać z pomocy specjalisty – psychologa.

Natomiast jeżeli pojawiły się objawy zespołu stresu pourazowego, może być potrzebna konsultacja psychiatryczna i zastosowanie terapii psychologicznej, a czasem także farmakologicznej.

Pandemia i sytuacja, w jakiej się w związku z nią znaleźliśmy, może także prowadzić do konstruktywnych skutków, czyli zrewidowania dotychczasowych poglądów, innego spojrzenia na siebie i świat, porzucenia iluzji i schematów czy rewizji kontaktów społecznych lub zawodowych. 

Źródła: 

Łoza B., Stres w okresie pandemii. Jak radzą sobie z nim lekarze?, Neuropsychiatria, tom 12, nr 1-2 (2020), 22-29
Badanie: nawet co dziesiąty młody Polak może odczuwać wypalenie pandemiczne, PAP-MediaRoom, 22.01.2022
Uczucie „wypalenie zawodowego” w czasie COVID-19, NYC Health
Bortnowska H., Seiler B., Noskowska Al, Academic burnout among management courses students while distance learning during Covid-19 pandemic (survey report), Edukacja Dorosłych, 2021, tom 85, nr 2
Galanis P., Vraka I., Fragkou D., et. al., Nurses' burnout and associated risk factors during the COVID-19 pandemic: A systematic review and meta-analysis, Journal of Advanced Nursing, 2021, August, 77 (8) 3286-3302