Pochwica – wstydliwy problem, o którym warto mówić

Pochwica to zaburzenie seksualne spotykane u kobiet, które polega na występowaniu skurczu mięśni pochwy, utrudniającym lub uniemożliwiającym odbycie stosunku seksualnego. Wpływ na jego pojawienie się mają czynniki fizyczne lub psychiczne. Wyjaśniamy, co to jest pochwica, jakie mogą być przyczyny tego zaburzenia oraz jak wygląda w tym przypadku leczenie.

Skurcz mięśni pochwy występujący w pochwicy uniemożliwiający stosunek seksualny pojawia się samoistnie i jest niezależny od woli kobiety. Jest to inne zjawisko niż ból występujący podczas współżycia, czyli dyspareunia. 

Różnica polega na tym, że w przypadku dyspareunii dochodzi do współżycia, które wiążę się z bólem. Ten problem najczęściej dotyczy kobiet w wieku menopauzalnym i jest wynikiem spadku poziomu hormonów płciowych, natomiast pochwica dotyczy kobiet w różnym wieku, a częściej spotyka się ją u bardzo młodych osób.

Szacunkowo częstość występowania pochwicy ocenia się na 5 do 17 procent. Według badań Zbigniewa Lwa Starowicza pochwica występuje u 2 procent kobiet, a według innych źródeł–  u 15 procent (i uważa się, że to dane zaniżone). Wynika to z faktu, że wiele kobiet, u których występuje to zaburzenie, nie szuka pomocy lekarskiej. Pochwica jest to bowiem ciągle problem wstydliwy. 

Pochwica – co to?

Pochwica to inaczej zespół Mariona-Simsa (od nazwiska amerykańskiego ginekologia diagnozującego tę przypadłość w drugiej połowie XIX wieku) albo waginizm (lub vaginismus). Terminem tym określa się nawracający lub utrzymujący się niezależny od woli skurcz mięśni dalszej jednej trzeciej pochwy (czyli dolnej części pochwy), który utrudnia odbycie stosunków płciowych, powodujący znaczny dyskomfort i zaburzający relacje partnerskie.

Skurcz obejmuje także mięsień kroczowy oraz mięsień dźwigacz odbytu. Zdarza się także pochwica, której elementem jest skurcz mięśni przywodzących ud, mięśni pośladkowych czy mięśni prostych brzucha.

Pochwica utrudnia w znacznym stopniu, a przeważnie uniemożliwia odbycie stosunku seksualnego.

U części kobiet pochwica pojawia się także w momencie próby włożenia do pochwy tamponu czy wziernika używanego podczas badania ginekologicznego, dlatego niemożliwe jest  u nich wykonanie takiego badania. Jest to pochwica sytuacyjna. Pochwica absolutna występuje przy każdej próbie penetracji.

Reakcja w postaci skurczu mięśni pochwy może także nastąpić pod wpływem samego wyobrażenia sobie, że może dość do penetracji pochwy. Jest to tak zwana pochwica całkowita.

Pochwica przedwstępna polega na tym, że objawy występują przed rozpoczęciem stosunku, a napad pochwicowy występuje podczas jego trwania.

Istotne jest to, że pochwica nie pojawia się w momencie podniecenia i podczas pieszczot w ramach gry wstępnej, ale dopiero w momencie próby podjęcia współżycia. Oznacza to, że kobiety cierpiące na tę przypadłość mogą podejmować aktywność seksualną, która nie wiąże się z penetracją.

Pochwica może być dysfunkcją pierwotną, jeśli występowała od chwili podjęcia życia seksualnego i ten typ zaburzenia jest spotykany częściej. 

O pochwicy wtórnej mówimy, gdy po pewnym okresie udanego współżycia pojawia się skurcz pochwy utrudniający stosunek płciowy. 

Na podstawie stopnia nasilenia objawów oraz udziału poszczególnych mięśni, które się kurczą podczas pochwicy, wyróżnia się cztery stopnie tego zaburzenia.

W pierwszym stopniu możliwa jest penetracja pochwy, ale stosunek jest bolesny i nieprzyjemny, bez reakcji seksualnej kobiety. W drugim przypadku stosunek nie może się odbyć, ale możliwa jest penetracja pochwy za pomocą palca lub małego wziernika. W pochwicy trzeciego stopnia badanie ginekologiczne jest możliwe po zastosowaniu relaksacji czy żelu znieczulającego, natomiast w czwartym stopniu pochwicy – można je wykonać tylko w narkozie.

Pochwica w najcięższym stadium uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie, współżycie płciowe oraz zajście w ciążę. Prowadzi do unikania badań ginekologicznych, co powoduje, że zaburzenie nie jest diagnozowane i leczone, ale także niediagnozowane są inne choroby w obrębie narządów płciowych. 

Pochwica – przyczyny 

Zaburzenie znane jako pochwica może mieć różne przyczyny. Zwykle są wśród nich zarówno czynniki somatyczne jak i psychiczne dotyczące funkcji seksualnych, które są ze sobą powiązane. Czynnik fizyczny może wywoływać objaw ze strony psychiki, który z kolei powoduje reakcję fizyczną (skurcz i ból).

Często punktem wyjścia pochwicy są czynniki organiczne, takie jak wady rozwojowe żeńskich narządów płciowych, czyli jajowodów, macicy i pochwy, zwężenia (stenozy). Mogą być one efektem zaburzeń rozwoju przewodów Müllera i zatoki moczowo-płciowej w okresie embriogenezy. 

Do najczęściej spotykanych wad należą tzw. zarośnięcia wrodzone narządów płciowych czy przegrody powstające w pochwie i macicy.

Pochwica może być skutkiem schorzeń, które dotykają narządy rodne, takich jak owrzodzenia, otarcia, pęknięcia, stany zapalne pochwy czy zmiany zanikowe błony śluzowej. W ich wyniku może pojawić się nadwrażliwość nerwowa oraz mięśniowa, która prowadzi do skurczu mięśni. Pochwicę może spowodować także uraz położniczy lub chirurgiczny.

Często przyczyny pochwicy leżą w sferze psychicznej i mogą być związane z traumatycznymi doświadczeniami seksualnymi, takimi jak gwałt, wykorzystywanie seksualne w dzieciństwie, doznanie przemocy ze strony partnera czy nieudana próba inicjacji seksualnej.

Pochwica może być efektem nerwicy lękowej, a jej podłożem może być strach przed niechcianą ciążą lub chorobami przenoszonymi drogą płciową. Niektórzy podejrzewają, że może być reakcją obronną w przypadku nieuświadomionych skłonności homoseksualnych.

Sprzyjać jej pojawieniu może brak edukacji seksualnej, brak świadomości swojego ciała i potrzeb seksualnych oraz wiedzy na temat budowy narządów płciowych i w związku z tym – nieprawdziwe wyobrażenia na temat tego, jak wygląda stosunek i wielkość członka oraz przekonanie, że każdej inicjacji towarzyszy silny ból.

Takie błędne przekonanie dotyczące mogącego wystąpić niedostosowania wielkości narządów płciowych partnerów może wywołać strach niektórych młodych kobiet przed rozpoczęciem współżycia. Jest to przekonanie bezpodstawne, ponieważ podczas prawidłowej reakcji seksualnej pochwa powiększa swoją objętość o około 50 procent.

Przyczyną pochwicy może być także ortodoksyjne wychowanie, wiążące seksualność z grzechem, niska samoocena i negatywne wyobrażenie własnego ciała.

Negatywne emocje związane ze współżyciem płciowym, które mogą wpływać na pojawienie się pochwicy, to miedzy innymi urazy psychiczne związane z partnerem seksualnym, oziębłość emocjonalna, poczucie winy, zaburzone relacje partnerskie, brak poczucia bezpieczeństwa, wynikający na przykład z alkoholizmu czy bezrobocia partnera czy sposób wychowania zakładający kary za przejawy zainteresowania seksualnością.

Przyczyny psychoemocjonalne pochwicy tłumaczone są poprzez ujęcie psychoanalityczne (jako odrzucenie roli kobiety, obrona przed groźbą kazirodczych stosunków z ojcem itp.), a zwolennicy podejścia poznawczo-behawioralnego mówią, że pochwica jest reakcją lękową, czyli wyuczoną fobią. 

Jest wtedy traktowana jako zaburzenie psychosomatyczne, którego przyczyną jest reakcją na dysfunkcję u partnera lub zahamowania tkwiące w kobiecie, które powstały pod wpływem różnych, wcześniej wymienionych, czynników. 

Pochwica – leczenie

Diagnoza pochwicy nie jest łatwa, gdyż objawy występujące u poszczególnych pacjentek mogą być różne. 

Poza tym niektórzy eksperci uważają, że nie jest jasne, czy pochwica jest związana z bólem lub strachem i czy powoduje ją skurcz mięśni i twierdzą, że napięcie okołopochwowe nie zawsze jest efektywnym kryterium diagnostycznym dla tego zaburzenia. Mówią raczej o tzw. „neurotycznej odporności na penetrację waginalną”.

Gdy stwierdzona zostanie pochwica leczenie rozpoczyna się od ustalenia przyczyny zaburzenia. 

Podczas konsultacji z ginekologiem zadawane przez lekarza pytania dotyczą między innymi tego, czy problem występował od pierwszych kontaktów seksualnych i utrzymuje się nadal, czy występuje od jakiegoś czasu i czy związany jest z określonymi okolicznościami.

Bardzo istotne jest badanie fizykalne, ginekologiczne oraz seksuologiczne. Ponieważ pochwica często uniemożliwia wykonanie badania ginekologicznego, musi ono być poprzedzone  terapią seksuologiczną połączoną z edukacją na temat fizjologii narządów płciowych albo jest przeprowadzane w znieczuleniu.

Jeżeli  przyczyna zaburzenia leży w sferze fizycznej, wdrażane jest odpowiednie leczenie ginekologiczne. W przypadku występowania wad wrodzonych konieczna może być ich chirurgiczna korekta.

Gdy stwierdzana jest pochwica wtórna, stosowane są miejscowo leki przeciwzapalne, przeciwgrzybicze, estrogeny i lubrykanty.

Ponieważ pochwica jest spowodowana najczęściej współistnieniem przyczyn somatycznych i psychicznych potrzebna jest także terapia seksuologiczna oraz psychologiczna.

W tym celu stosowana jest psychoterapia, terapia relaksacyjna, terapia psychoanalityczna, terapia poznawczo-behawioralna, biofeedback czy hipnoterapia. W niektórych przypadkach mogą być stosowane leki przeciwlękowe.

Jedną z metod jest systematyczne odwrażliwienie przez stosowanie techniki EMDR ((Eye Movement Desensitization and Reprocessing). Polega ona na desensytyzacji i przetwarzaniu doznań emocjonalnych i obejmuje wyobrażenie penetracji coraz większymi przedmiotami i przeprogramowanie związanych z tym traumatycznych doświadczeń. 

Najskuteczniejszą metodą leczenia jest psychoterapia poznawczo-behawioralna skojarzona z nauką technik rozluźniania mięśni, ćwiczeń polegających na stopniowym wprowadzaniu do pochwy dilatatorów (rozszerzadeł) powiększających jej średnicę. Dobre efekty uzyskuje się również podczas fizykoterapii mięśni dna miednicy

Gdy występuje pochwica ćwiczenia relaksacyjne mogą pomóc w rozluźnieniu się i w stosowaniu zaleconej przez lekarza penetracji palpacyjnej, którą wykonuje sama pacjentka.

U kobiet w starszym wieku zaburzenia czynności seksualnych, w tym pochwica, mogą być objawem różnych problemów somatycznych związanych z okresem przekwitania, ale także mogą wskazywać na zespoły nerwicowe lub depresję.

W takim przypadku stosowane jest zarówno leczenie ginekologiczne, polegające na stosowaniu leków hormonalnych, jak i psychiatryczne, obejmujące na przykład psychoterapię.

Istotne dla kobiety cierpiącej na pochwicę jest wsparcie ze strony partnera i jego współdziałanie w procesie terapeutycznym. Elementem terapii jest także pogłębienie więzi między partnerami.

Źródła: 
Jarząbek-Bielecka G., Pisarska-Krawczyk M., Kędzia W, et al., Pochwica organiczna a wrodzone wady rozwojowe, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 2016, 70, 556-561
Flis P., Obraz ciała w narracjach kobiet z diagnozą pochwicy, Seksuologia Polska 2015, 13, 2, 70–77
Jarząbek-Bielecka G., Sowińska-Przepiera E., Wilczak M., et al., Problem waginizmu z uwzględnieniem pacjentek w okresie przekwitania, Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu 2013, 3(36), 182-186