Co robić w razie ugryzienia kleszcza?

Latem często przebywamy na łonie natury, łące czy w lesie, gdzie czekają na nas kleszcze. Ukąszenie przez tego pajęczaka pozostawia charakterystyczne ślady i może powodować groźne infekcje oraz choroby, a także niebezpieczne powikłania. Wakacje to okres, w którym jesteśmy szczególnie narażeni na ugryzienia kleszczy, czyli pajęczaków żyjących na krzewach i trawach do wysokości 1,5 m. Jeżeli już dojdzie do ugryzienia kleszcza, należy go jak najszybciej usunąć. Ryzyko zarażenia się jedną z chorób odkleszczowych (borelioza, odkleszczowe zapalenie mózgu) rośnie z czasem wczepienia pasożyta w naszą skórę. Jak postępować po ugryzieniu przez kleszcza?

Jak wygląda ugryzienie przez kleszcza? Objawy

To, jak wygląda ślad po ugryzieniu kleszcza, powinna wiedzieć każda osoba. Kleszcz może mieć wielkość od 1 do 5 mm i jest pozbawiony skrzydeł. Kiedy pajęczak napije się krwi, jego odwłok może zwiększyć swoją objętość nawet 10-krotnie. Często miejsce po ukłuciu kleszcza można pomylić z ukąszeniem innego owada, np. pająka lub komara. Niepokojące objawy może budzić jednak charakterystyczne zaczerwienienie, czyli rumień po ukłuciu kleszcza. Dość wyraźnie dostrzegalna jest także czerwona obwódka. 

Zmianom skórnym tego typu towarzyszy niekiedy opuchlizna, swędzenie, a także bóle głowy, zmęczenie i sztywność karku oraz objawy ze strony układu nerwowego. Często dolegliwości przypominają też objawy grypopodobne. Niekiedy charakterystyczny rumień może jednak nie wystąpić lub pojawić się nawet po 30 dniach. Objawy ugryzienia kleszcza mogą też nie pojawić się wcale, natomiast wystąpić charakterystyczne symptomy zakażenia boreliozą.

Jak wyciągnąć kleszcza?

Jak wyciągnąć kleszcza z ciała? Jeśli zauważymy w swoim ciele kleszcza, pajęczaka usuwamy, nie stosując żadnych środków. Nie należy smarować kleszcza masłem, olejem czy lakierem do paznokci, gdyż może to spowodować wymioty kleszcza, wraz z którymi do krwi może się dostać jeszcze więcej patogenów i bakterii.

W aptece do usunięcia kleszcza najczęściej można kupić specjalny sprzęt w postaci małych, ssących pompek lub uchwycić kleszcza możliwie najbliżej skóry za pomocą pęsety i wyciągnąć go, lekko obracając. Jeżeli mimo to w ciele pozostanie fragment pajęczaka, należy koniecznie udać się do lekarza rodzinnego. Przerwanie kleszcza nie powoduje zazwyczaj dużego problemu, jeśli w skórze pozostanie sama jego główka. Powinna odpaść samoistnie wraz ze złuszczającym się naskórkiem. 

Po usunięciu pajęczaka miejsce wkłucia kleszcza należy zdezynfekować spirytusem albo Octeniseptem, ale też dokładnie obserwować całe ciało. Rumień może wystąpić w innych miejscach, nie tylko w okolicy śladu po ukąszeniu, także wiele dni po ugryzieniu. Może to być również rumień wędrujący. Warto wykonać badania laboratoryjne wyjętego, być może zakażonego kleszcza.

Ukąszenie kleszcza – zalecenia Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami i zaleceniami Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych właściwym postępowaniem po ekspozycji na ukąszenie przez kleszcza jest:

• usunięcie kleszcza w całości przy zachowaniu zasad antyseptyki,

• obserwacja miejsca ukąszenia w kierunku pojawienia się rumienia wędrującego (erythema migrans – EM),

• obserwacja Pacjenta w kierunku pojawiania się innych objawów zakażenia Borrelia spp.),

• obserwacja Pacjenta w kierunku pojawiania się objawów zakażenia wirusowego (w kierunku odkleszczowego zapalenia mózgu).

Rozpoznanie boreliozy opiera się wyłącznie na obrazie klinicznym. W postaciach typowych badania immunoserologiczne w kierunku przeciwciał anty-Borrelia burgdorferi są zbędne. W postaciach nietypowych natomiast potwierdzenie laboratoryjne może być pomocne, ale dopiero po upływie co najmniej 2 tygodni od pojawienia się zmiany.

Rumień ujawnia się w miejscu ukłucia przez kleszcza zwykle po 1-3 tygodniach (a nawet do 3 miesięcy). Typowa zmiana początkowo ma formę plamy wyniesionej ponad poziom skóry i szybko się powiększa, wykazując centralne przejaśnienie. O pewnym rozpoznaniu można mówić, gdy zmiana w ciągu kilku dni przekroczy średnicę 5 cm. Warto zaznaczyć granice długopisem i skontrolować po 1-2 dniach bez stosowania antybiotyku.

Ujawnienie się rumienia w czasie krótszym niż 2 dni po ukłuciu przez kleszcza oraz średnicy mniejszej od 5 cm przemawia przeciwko rozpoznaniu i może być związane z wystąpieniem odczynu alergicznego lub toksyczno-zapalnego jako reakcji na ukąszenie.

Rumień po kleszczu i charakterystyczne objawy boreliozy - czego nie wolno lekceważyć?

Każde ukąszenie przez kleszcza może być niebezpieczne. Niekiedy po wyjęciu kleszcza pojawia się rumień wędrujący, a objawy choroby, takiej jak borelioza, są bardzo często podobne do popularnych chorób i mogą przypominać np. grypę. Najczęstsze symptomy boreliozy to:

• gorączka, dreszcze, pocenie się (takie same, jak daje grypa),

• zawroty głowy i płytki oddech,

• różne stany zapalne,

  

• bóle, sztywność i zapalenie stawów,

• dreszcze,

• infekcje dróg oddechowych,

• bóle brzucha,

• bóle gardła.

Konsekwencją ugryzienia przez kleszcza mogą być również inne choroby odkleszczowe, takie jak porażenie nerwów, zapalenie mięśnia sercowego i schorzenia neurologiczne. Po wyjęciu kleszcza i dostrzeżeniu niepokojących objawów, należy więc niezwłocznie udać się do lekarza. 

Ugryzienie kleszcza a borelioza – diagnostyka laboratoryjna

Rozpoznanie każdej postaci klinicznej boreliozy wymaga dwuetapowego protokołu diagnostycznego.  W pierwszym etapie należy wykazać obecność swoistych przeciwciał IgM lub IgG (w zależności od postaci klinicznej) metodą immunoenzymatyczną. W drugim etapie u chorych z wynikami dodatnimi lub wątpliwymi należy wykonać oznaczenia techniką Western blot (tzw. test potwierdzenia – najlepiej z rozbiciem krążących kompleksów immunologicznych (kki/CIC). Przeciwciała klasy IgM mogą być wykrywane już w 2. tygodniu choroby, ale u większości chorych ich obecność ujawnia się kilka tygodni później.

U chorych w stadium wczesnym w przypadku dodatniego wyniku testu immunoenzymatycznego i ujemnego Western blot należy rozważyć powtórzenie tego ostatniego badania po upływie 2-4 tygodni.

Ukąszenie kleszcza – leczenie

Decyzja o rozpoznaniu i leczeniu boreliozy oraz kleszczowego zapalenia mózgu powinna być podejmowana wyłącznie przez lekarza na podstawie obrazu klinicznego z uwzględnieniem wyników badań dodatkowych. Leczenie trwa przynajmniej 21 dni i opiera się na antybiotykoterapii dobranej przez specjalistę.

Profilaktyka – ochrona ciała, szczepionka na kleszcze

Podstawą zapobiegania boreliozie jest ochrona ciała przed kleszczami podczas przebywania w rejonach ich występowania, stosowanie repelentów oraz odpowiednio wczesne ich usuwanie mechaniczne. Odzież i buty warto spryskać środkami odstraszającymi kleszcze, które zawierają substancje utrzymujące się na powierzchni tekstyliów do sześciu prań. Należy też wybierać na wycieczki szczelne modele ubrań i butów, takie jak zabudowane obuwie sportowe czy lekkie kurtki, takie jak parki. Przyda się również nakrycie głowy. Warto też wybrać odzież w jasnych kolorach i unikać przebywania w wysokich zaroślach i trawach.

Po przebywaniu na łonie natury warto dokładnie obejrzeć siebie oraz najbliższych, a zwłaszcza takie miejsca, jak zgięcia kolan i łokci, okolice brzucha, pach i piersi, a także pachwiny, okolice szyi oraz uszu. Dobrą praktyką będzie też wzięcie prysznica tuż po powrocie do domu. Przed kleszczami warto też zabezpieczyć swoich pupili.

Profilaktyka poekspozycyjna w formie jednorazowej dawki doksycykliny jest uzasadniona tylko w przypadku mnogiego pokłucia przez kleszcze podczas pobytu w rejonie endemicznym osoby dorosłej pochodzącej spoza tego terenu. Skuteczność tego typu profilaktyki u dzieci nie została dotychczas potwierdzona.

W Polsce odsetek kleszczy zarażonych Borrelia spp. jest niewielki (ok. 3-25%). Ryzyko zakażenia jest większe na terenach endemicznych (województwa warmińsko-mazurskie i podlaskie). Wyciągniętego ze skóry kleszcza nie bada się standardowo w kierunku nosicielstwa Borrelia spp., jednak takie badanie można przeprowadzić, jeżeli zachowamy pajęczaka i dostarczymy go do laboratorium w zamkniętym naczyniu. Tam wykonywane jest badanie kleszcza na obecność DNA bakterii boreliozy.

Jak dotąd nie została opracowana szczepionka przeciw kleszczom. Istnieje natomiast możliwość zaszczepienia się przeciw innym chorobom odkleszczowym, głównie zapaleniu mózgu.

Źródła:

• Smoleńska, Zaneta, Anna Matyjasek, and Zbigniew Zdrojewski. "Borelioza—najnowsze rekomendacje w diagnostyce i leczeniu." Rheumatology Forum. Vol. 2. No. 2. 2016.

• Pancewicz, Sławomir A., et al. "Diagnostyka i leczenie chorób przenoszonych przez kleszcze rekomendacje polskiego towarzystwa epidemiologów i lekarzy chorób zakaźnych." Przegl Epidemiol 69 (2015): 421-428.

• Eksperta, Głos, et al. "Neuroborelioza: objawy, diagnostyka i monitorowanie aktywności."