Narcyzm, psychopatia i makiawelizm, czyli ciemna triada osobowości

Ludzki umysł to bardzo skomplikowana, ale jednocześnie niezwykle delikatna konstrukcja. Tak samo jak nasza osobowość, która jest jednym z głównych obszarów wciąż odkrywanych przez psychologów i psychiatrów. I tak samo jak ludzkie ciało, również mózg jest podatny na niedomagania, jakimi są zaburzenia osobowości, które mogą utrudniać życie w społeczeństwie, ale jednocześnie przejawić się silnym, często niszczącym wpływem na najbliższe otoczenie. Trudność w ich leczeniu polega głównie na postawieniu poprawnej diagnozy, co jest niezwykle trudne, szczególnie w przypadku ‘ciemnych’ cech osobowości, kiedy pacjent – o ile już zgodzi się na leczenie - często manipuluje lekarzem podczas trwania terapii nie uznając również występowania tego zaburzenia. Do ciemnej triady osobowości należy narcyzm, psychopatia i makiawelizm. Czym charakteryzują się te zaburzenia i jak można je leczyć – o tym w poniższym artykule.

Kim jest narcyz?

W znaczeniu patologicznym narcyzm to nadmierna miłość własna. Podając definicję narcyza warto przywołać bohatera greckich mitów, a mianowicie młodego mężczyznę o zjawiskowej urodzie, który zakochał się we własnym odbiciu w wodzie. Skąd wzięło się to porównanie? Odpowiedzią niech będzie poniższy opis.
Co to jest narcyzm? Do cech diagnostycznych narcystycznego zaburzenia osobowości zalicza się:

• trudności związane z poczuciem własnego ja, w tym nadmierna, potężna potrzeba podziwu ze strony innych (i związane z tym wahania samooceny, zależne od ilości tego podziwu), silny egocentryzm, częste fantazjowanie na temat swojej doniosłości, osiągnięć, talentów i sukcesów, z jednoczesnym unikaniem faktów sprzecznych z tymi fantazjami oraz napadami niepewności na swój temat, które zakłócają poczucie wielkości i uprzywilejowania narcyza;
• trudności w relacjach z innymi: brak empatii w stosunku do innych ludzi oraz powierzchowność relacji, przeżywanie silnej zazdrości o uwagę i sukcesy innych oraz wiążące się z tym dewaluowanie wartości oraz osiągnięć innych, poczucie bycia kimś lepszym, a także trudności związane z wchodzeniem w zależność w relacjach;
• trudności związane z systemem wartości: ograniczona zdolność do przeżywania smutku i żałoby, przewaga poczucia wstydu nad poczuciem winy oraz związane z tym poważne wahania nastroju, czasem również zachowania o charakterze antyspołecznym i pasożytniczym przy braku wyrzutów sumienia;
• stałe poczucie wewnętrznej pustki i nudy prowadzące do poszukiwania silnych bodźców emocjonalnych, często wywoływanych także przez używanie substancji psychoaktywnych.

Narcyzm przejawia więc objawy, które oprócz poczucia własnej wyjątkowości mogą jednocześnie prowadzić do dysfunkcji i cierpienia spowodowanych brakiem podziwu u innych. Wybujałym fantazjom narcyza często towarzyszy arogancja i egocentryzm, co powoduje że osoba narcystyczna oczekuje specjalnego traktowania oraz ustępstw. Paradoksalnie osobowość narcystyczna to także obniżona samoocena i poczucie niepewności, nierzadko również osobom tym towarzyszy wstyd i uczucie upokorzenia. Oczekiwanie podziwu  zderza się bowiem w przypadku narcyza z bolesnym doświadczaniem krytyki, które może nawet objawiać się gniewnym kontratakiem lub wycofaniem. W związku z trudnościami w radzeniu sobie z porażkami, osoby narcystyczne nie potrafią podejmować ryzyka i omijają sytuacje, które powodowałyby przegraną.
Szacuje się, że około 75% wszystkich diagnoz narcystycznych stanowią mężczyźni. Za główną metodę leczenia tego zaburzenia przyjmuje się psychoterapię, ze wskazaniem na terapię psychodynamiczną i psychoanalityczną. Powodem zgłaszania się do leczenia osób z tym zaburzeniem najczęściej  jest depresja (związana z utratą poczucia wielkości, braku sensu życiowego czy spowodowana problemami w utrzymywaniu związków) oraz uzależnienia od substancji psychoaktywnych. W przypadkach takich zaburzeń nastroju pomocna może okazać się farmakoterapia.

Czy psychopatia to to samo co choroba psychiczna?

Termin psychopata pochodzi od łacińskich słów ‘psyche’ (dusza) oraz ‘pathos’ (cierpienie). W wolnym tłumaczeniu można więc powiedzieć, że psychopata to osoba, której dusza cierpi. Psychopatia dotyczy ludzi o zaburzonej osobowości, jest więc zaburzeniem, a nie świadomym wyborem. W rozumieniu psychologicznym psychopata to jednostka niedostosowana społecznie, która nie respektuje ogólnie przyjętych norm. Jednocześnie jest to osoba pozbawiona empatii, nie odczuwająca lęku oraz odpowiedzialności za własne czyny. Czynnikami powodującymi psychopatię, czyli przyczynami psychopatii jest genetyka oraz czynnik biologiczne, w tym budowa mózgu – zdarza się, że u chorych diagnozuje się uszkodzenia organiczne, np. uszkodzenia mózgu, zwykle jest to uszkodzenie ciała migdałowatego, części odpowiedzialnej za odczuwanie emocji. Za psychopatię nie odpowiadają tylko geny, ale również czynniki środowiskowe. Nie bez znaczenia jest sposób i miejsce wychowania, może mieć tutaj wpływ rozpad rodziny i wychowywanie się w placówce opiekuńczej.
Do objawów psychopatii zalicza się:

• brak empatii, nie przejmowanie się uczuciami i zdaniem innych, brak wyrzutów sumienia, chyba że osoba taka uzna, że jej się to opłaca – w celu uzyskania korzyści własnych;
• brak troski o innych, a wręcz traktowanie ich jako gorsze jednostki;
• manipulacja i szantaż;
• skłonność do agresji, źle znoszą przeszkody odciągające ich od osiągnięcia zamierzonego celu;
• trudności w nawiązywaniu prawidłowych relacji międzyludzkich, wchodzenia w związki;
• bardzo niewielka ilość odczuwanych emocji, np. psychopata nie czuje lęku, a tym samym odpowiedzialności za swoje czyny, co tłumaczyć może jego impulsywność oraz lekkomyślność w działaniu;
• nie uznawanie autorytetów, brak podporządkowania się normom, nakazom – co więcej świadome lekceważenie norm społecznych, co przyczynia się do popełniania czynów niezadowolonych, w tym karalnych, niemniej jednak własny cel jest najważniejszy.

Warto w tym miejscu dodać, że stwierdzenie psychopatii przez lekarza nie oznacza niepoczytalności oraz nie zdejmuje z osoby oskarżonej odpowiedzialności karnej. Co więcej, bardzo często są to osoby o bardzo wysokim ilorazie inteligencji, co w połączeniu z brakiem empatii i zdolnością do manipulowania innymi sprawia, że z łatwością odnoszą sukcesy towarzyskie czy zawodowe. Krzywdzącym jest na pewno fakt, że media kreują obraz psychopatów jako seryjnych morderców i groźnych przestępców, a tak naprawdę tylko niewielki odsetek psychopatów przejawia skłonności do popełniania przestępstw.
Leczenie zaburzenia osobowości, jakim jest psychopatia jest bardzo trudne – brak autokrytycyzmu nie kieruje takich osób w kierunku lekarza, osoby te najczęściej trafiają do terapeutów wyłącznie pod przymusem, na przykład jako warunek zwolnienia z odbycia kary pozbawienia wolności.
Chociaż termin psychopatia jest często używany w psychiatrii i psychologii, to nie funkcjonuje on jako samodzielna jednostka chorobowa. Używana w Polsce klasyfikacja chorób ICD-10 używa terminu osobowość dyssocjalna, czyli aspołeczna i zalicza ją do zaburzeń z grupy osobowościowych, czyli najgłębiej zakorzenionych nieprawidłowości psychiki człowieka.
Choroby psychiczne są natomiast bardzo poważnym problemem, przykładami takich chorób są między innymi: schizofrenia, depresja, zaburzenia afektywne, paranoje i inne. Do ich powstawania może przyczyniać się wiele czynników, takich jak stres, żałoba, utrata pracy, rozpad związku, fizyczne i seksualne znęcanie, izolacja społeczna, poważna choroba fizyczna itp. Leczeniem chorób psychicznych zajmuje się psycholog i psychiatra, dużą rolę odgrywają tu również terapia czy pobyt w szpitalu/ośrodku.
 

Makiawelizm – co to za zaburzenie?

Cecha osobowości o nazwie makiawelizm pochodzi od nazwiska włoskiego filozofa Machiavellego, który uważał, że własne interesy są ważniejsze od dobra innych, i że w celu ich osiągania nieistotne są drogi, którymi się do nich dochodzi. Makiawelizm w psychologii oznacza zaburzenie, mówi się że niewiele różni go od psychopatii. Wielu badaczy uważa, że makiaweliści są psychopatami, którym udało się osiągnąć pewien życiowy lub zawodowy sukces.
Do cech diagnostycznych makiawelistycznego zaburzenia osobowości zalicza się:

• mocno zawyżone poczucie własnej wartości, z której wynika łatwość i swoboda w wypowiadaniu się, pełne skupienie na sobie, powierzchowny urok osobisty;
• wewnętrzną skłonność do kłamstwa, którym sprytnie manipuluje nawet najbliższymi mu osobami w celu osiągania własnych celów, wyrafinowanie;
• brak empatii i poczucia winy, brak przejawiania uczuć wyższych, chłodne relacje z innymi, instrumentalne traktowanie ludzi;
• szybkie popadanie w nudę, brak długoterminowych celów;
• dbanie o własny wizerunek, o to, by społeczeństwo odbierało ich w pozytywnym świetle, zwracanie uwagi na nienaganną i perfekcyjną prezentację swojej osoby - w subtelny sposób podkreślanie zalet i ukrywanie braków;
• dążenie do zdobycia przewagi w relacjach, nietolerowanie sprzeciwu.

Makiawelista może odnosić ogromne sukcesy w życiu zawodowym, jednak w życiu prywatnym, nie idzie mu już tak dobrze ze względu na problem z nawiązaniem oraz budowaniem trwałej relacji osobistej z partnerem.
Leczeniem makiawelizmu zajmuje się psycholog i psychoterapeuta, choć makiawelista rzadko decyduje się na podjęcie leczenia z własnej woli, częściej kierowany jest przez sąd lub rodzinę. Metodą leczenia jest psychoterapia poznawcza i behawioralna, ale jest to leczenie niezmiernie trudne i wymagające dużego wysiłku, by zrozumieć negatywne zachowania i zastąpić je pożądanymi w społeczeństwie. Co więcej, pacjent może podczas terapii uciekać się do oszustw i manipulacji, dlatego powinna być ona prowadzona przez doświadczonego lekarza.
Podsumowując, warto podkreślić, że wszelkie zaburzenia osobowości, w tym ciemna triada są indywidualną kwestią i powinny być leczone jako odrębne przypadki w zależności od zachowań oraz nasilenia zaburzeń pacjentów. Na pewno kluczem w przypadku obcowania z narcyzem, psychopatą czy makiawelistą będzie zrozumienie, empatia, ale i stanowcze postawienie granic osobom dotkniętym tymi zaburzeniami.

Źródła:

• Bouras N., Holt G., Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie; Wydawnictwo Edra Urban&Partner; Wrocław; 2010;
• Campbell J., Hall C., Gardner L., Teorie osobowości, Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa; 2006;
• Clarkin J., Fonagy P., Gabbard, G., Psychoterapia psychodynamiczna zaburzeń osobowości. Podręcznik kliniczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; Kraków; 2013;
• Maroda K., Techniki terapii psychodynamicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego; Kraków; 2014;
• McWilliams N., Diagnoza psychoanalityczna’, GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; Gdańsk; 2021;
• Żywucka – Kozłowska E., Gdzie kończy się norma (…) a zaczyna patologia . Kilka uwag o niepoczytalności na gruncie wielomodelowego definiowania „zdrowia psychicznego” w świetle rozważań Georga E. Vaillant’a. Studia Prawnoustrojowe; Platforma Czasopism Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego; 2021; (52);. https://doi.org/10.31648/sp.6570