Afazja (zaburzenia mowy): czym jest, jak ją rozpoznać i o jakich schorzeniach może świadczyć?

Afazja. Jeszcze do niedawna mało znane zaburzenie. Jednak w ostatnim czasie o zaburzeniu zaczęto mówić głośno. Afazja może przydarzyć się każdemu z nas, bez względu na wiek, mimo że obserwuje się ją zdecydowanie częściej u osób starszych i w średnim wieku. Może być także jedną z konsekwencji przebytego zakażenia wirusem SARS-Cov-2. Czym jest afazja, jakie są jej rodzaje, przyczyny i objawy powstawania. Jak ją leczyć i czy proces ten może się samoistnie cofnąć – o tym w poniższym artykule.

Czym jest afazja?

Afazja jest zaburzeniem, a nie jednostką chorobową. Polega na utracie zdolności mowy u osób, które do tej pory nie przejawiały tego typu problemów. Afazja mowy to zaburzenie mowy powstające na skutek uszkodzenia struktur mózgowych i stanowi zespół objawów towarzyszących takiemu uszkodzeniu. Afazja może być także całkowitym zaburzeniem mechanizmów odpowiedzialnych za mowę. 

Afazja rozwojowa u dzieci to specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka. Dzieci mimo prawidłowego słuchu fizycznego i – co najmniej – normy intelektualnej, mają trudności z nabywaniem i trudności w rozumieniu mowy i wypowiadaniem pojedynczych słów.

Afazja - wynik urazu ośrodków mowy lub ich połączeń, które znajdują się w dominującej półkuli. 

Rodzaje afazji

Jeśli chodzi o rodzaje afazji, neurologia i neurologopedia rozróżnia następujące przypadki:

• afazja ruchowa (afazja motoryczna, afazja Broca), nazywana również ekspresyjną odnosi się do uporczywych, głębokich zaburzeń rozwoju systemu językowego i zdolności porozumiewania się, które nie są powiązane z zaburzeniami słuchu i nie wynikają z niepełnosprawności intelektualnej. Może polegać na kłopotach z wypowiadaniem słów dwusylabowych, ale doprowadzić również do całkowitej utraty mowy i funkcji językowych. 

• afazja czuciowa (odbiorcza, afazja Wernickego), charakteryzuje się upośledzeniem zdolności syntezy i analizy dźwięków mowy, czego wyrazem jest zaburzenie jej rozumienia. Polega na częściowej lub całkowitej utracie zdolności rozumienia i tworzenia treści językowych. Co więcej, w zaawansowanych, ciężkich postaciach dotknięty afazją nie rozumie nawet prostych, krótkich poleceń. W lżejszych przypadkach jest w stanie je zrozumieć, a trudności występują jedynie ze zrozumieniem i tworzeniem złożonych wypowiedzi. Wypowiadane słowa są zniekształcone, ale mowa jest płynna;

• afazja mieszana (ruchowo-czuciowa) – zaburzenie w przypadku którego pacjent nie jest w stanie zrozumieć ani mowy, ani się wypowiadać;

• afazja nominalna (afazja anomiczna, amnestyczna) - mowa spontaniczna jest zachowana, pojawiają się jednak trudności w nazywaniu przedmiotów i/lub czynności. Pacjent jest świadomy nazwy, ale nie potrafi jej poprawnie wypowiedzieć, a przy próbie nazywania przedmiotów posługuje się opisem funkcjonalnym. Rozumienie mowy, powtarzanie i czytanie nie są zaburzone, podobnie pisanie — poza trudnościami w znajdowaniu wyrazów;

• afazja globalna - (całkowita) to przypadek, w którym wszystkie składniki mowy: czuciowe i ruchowe są skrajnie zaburzone. Jest to zazwyczaj stan przejściowy i występuje bezpośrednio po urazie. Po ustąpieniu przyczyny afazji przechodzi w kierunku formy czuciowej lub ruchowej;

• afazja przewodzenia (kondukcyjna) - upośledzenie powtarzania.

Objawy afazji u dzieci i dorosłych

Zwykle afazja pojawia się nagle, choć może być również procesem narastającym powoli wraz z postępującym uszkadzaniem neuronów. Pierwszymi symptomami afazji u dzieci i dorosłych mogą być problemy z porozumiewaniem się polegające na trudnościach związanych ze znalezieniem właściwych słów, ale także na ich zapominaniu. Jest to sytuacja, w której pacjent rozmawiał prawidłowo, a w wyniku afazji nie jest w stanie wypowiedzieć poprawnie zdań. 

W przypadku dzieci objawy afazji nie są tak zróżnicowane ze względu na trwający rozwój psychofizyczny. Oprócz problemów z mową mogą pojawić się również trudności z przyswajaniem czytania i pisania. Trzeba tu podkreślić, iż jeśli do uszkodzenia doszło przed rozwojem mowy, to mowa o alalii, a nie afazji.

Jeśli chodzi o objawy afazji u dorosłych, część osób cierpiących na afazję ma trudności w komunikacji w jednym obszarze, w tym np. w układaniu słów w pełne, sensowne zdania lub w czytaniu, albo m.in. w zrozumieniu tego, co mówią do nich inni. Objawami może być również mylenie słów, używanie błędnych określeń, niepoprawne gramatycznie zdania, czy układanie zdań w chaotyczne, pozbawione sensu ciągów wyrazów niemożliwych do zrozumienia przez odbiorcę. Zdarzają się także przypadki tworzenia nowych, niezrozumiałych słów. Dziecko chce powiedzieć coś do rozmówcy, ale nie może. Afazja to utrata zdolności porozumiewania się z otoczeniem.

Objawy te zarówno u dzieci, jak i u dorosłych  mogą mieć przebieg od łagodnego do bardzo poważnego, które uniemożliwia sprawną komunikację. 

Przyczyny afazji u dzieci i dorosłych

U podstawy przyczyn powstawania afazji leżą uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, w tym urazy czaszkowo-mózgowe, niedokrwienia, wynik udaru mózgu, (w tym przypadku może być również jego pierwszym objawem), a także proces ekspansywny i neurodegeneracyjny, prowadzący do występowania otępienia. W przypadku dzieci afazja ruchowa może pojawić się tako samo często w prawej, jak i lewej półkuli mózgu. Przyczyną afazji u dzieci może być przejście takich chorób zakaźnych, jak: zapalenie opon mózgowych, choroba Heinego-Medina, dur, błonica, płonica, grypa, krztusiec, odra i ospa. Czasami zaburzenie mowy u dzieci wywołane jest wcześniej doświadczoną traumą, zaburzeniami emocjonalnymi czy funkcji poznawczych, wadami słuchu, a niekoniecznie uszkodzeniami ośrodka mowy.

Przyczyną afazji u dorosłych może być choroba nowotworowa, procesy zapalne, procesy neurodegeneracyjne np. choroba Alzheimera, mikrozakrzepy, a nawet nieleczona cukrzyca.

Zdarza się, że afazja występuje jako przemijający incydent podczas silnej migreny. Wtedy epizod trwa od kilku minut do kilku godzin i nie jest jedynym objawem ze strony neurologicznej – towarzyszą mu również drętwienie połowy twarzy i ręki oraz mroczki przed oczami.

Objawy mgły covidowej to zaburzenia koncentracji, zmęczenie, bóle głowy, zaburzenia pamięci. W tym przypadku zależy od wielu czynników, w tym lokalizacji urazu mózgu, stopnia jego uszkodzenia, ogólnego stanu zdrowia, wieku pacjenta, ale także od zdolności regeneracji organizmu po przebytych chorobach.

Leczenie afazji

Kluczem leczenia zaburzeń afatycznych jest wczesna i trafna diagnoza, którą postawi lekarz neurolog, i która pozwoli na podjęcie odpowiednich kroków pozwalających na wyleczenie lub jak największe zminimalizowanie jej skutków. W leczeniu afazji pomóc może rehabilitacja neurologiczna. Systematyczna fizjoterapia neurologiczna prowadzona przez doświadczonych specjalistów może przynieść efekty w postaci poprawy sprawności intelektualnej.  Niezbędne jest wcześniejsze przeprowadzenie badania oceniającego stan sprawności motorycznych pacjenta. Diagnozę afazji najłatwiej postawić w sytuacji, w której dotychczas pacjent rozmawiał normalnie, wyrażał swoje myśli i rozumiał, co mówią inni. W diagnostyce afazji ważne jest, by ocenić trzy czynniki: płynność mowy, rozumienie języka oraz umiejętność powtarzania. Terapia neurologiczna może opierać się na ocenie rodzaju patomechanizmu oraz lokalizacji uszkodzenia mózgu. Konieczna jest do tego diagnoza lokalizacyjna przy użyciu badań instrumentalnych – EEG, CT, MRI, SPECT, angiografia, EKG i itp.

Najczęstszym i najbardziej efektywnym sposobem leczenia afazji nabytej jest terapia logopedyczna pomagająca na nowo nauczyć się poprawnej komunikacji. Leczenie powinno być dostosowane do charakteru i stopnia zaburzeń mowy. Z pacjentem ćwiczy się zaburzone funkcje, aby wykorzystać rezerwy tkwiące w uszkodzonej okolicy mózgu. W sytuacji, gdy nie jest to możliwe i terapia nie przynosi rezultatu, stosowane są metody pośrednie, które włączają dodatkowe funkcje zastępcze. 

Leczenie afazji nabytej u dzieci również opiera się na terapii logopedycznej, warto by oprócz logopedy czy neurologopedy nad leczeniem pracowali także fizjoterapeuta oraz psycholog. Najlepszą skuteczność może przynieść holistyczne podejście i połączenie ćwiczeń rehabilitacyjnych, zabiegów oraz terapii mowy. Jeśli chodzi o rodzaj postępów i rokowanie na całkowite ustąpienie objawów, to jest to kwestia indywidualna każdego pacjenta.

Czy afazja może się cofnąć?

W łagodnych przypadkach zdarza się, że afazja cofa się samoistnie bez leczenia w ciągu kilku tygodni lub miesięcy (1-3 miesiące), ale w części przypadków nawet przy pomocy trwającego wiele lat leczenia nie udaje się odzyskać sprawności sprzed urazu.

Nie ma również jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy afazja u dzieci jest wyleczalna. Rokowania w przypadku afazji dziecięcej są kwestią indywidualną.

Źródła:

1. http://poradnik-logopedyczny.pl/zaburzenia-mowy/rozpoznanie-i-terapia/51/afazja-u-dzieci-objawy-typy.html;

2. Jastrzębowska G., Zaburzenia neurorozwojowe. Zmiany w podejściu teoretycznym i diagnostycznym; Logopedia, 2019; 48 (1), s. 27-42; 

3. Kądzielawa D., Afazja i jej mózgowe mechanizmy, Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych https://rcin.org.pl; 

4. Marshall, Charles R., et al., Primary progressive aphasia: a clinical approach, Journal of neurology; 6/2018; s. 147;

5. Dysfazja dziecięca i jej objawy http://poradnik-logopedyczny.pl/zaburzenia-mowy/rozpoznanie-i-terapia/60/ dysfazja-dziecieca-i-jej-obiawy.html

6. Portal Onkologiczny, https://www.zwrotnikraka.pl/afazja/ 

7. Skibska J., Afazja dziecięca, Neurologopedia w teorii i praktyce. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii dziecka, s. 47; 

8. Słopień A., Wilczyński K., Zaburzenia komunikacji w: Janas-Kozik M., Wolańczyk T. (red.). Psychiatria dzieci i młodzieży; Wydawnictwo PZWL; Warszawa; 2021; s. 247-252; 

9. Załęska S.,  Afazja znana i nieznana, Meritum -Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny,1 (20)2011, str. 41-42.