Co to jest toksoplazmoza?

Toksoplazmoza jest chorobą pasożytniczą wywoływaną przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. W większości przypadków charakteryzuje się przebiegiem bezobjawowym, największe zagrożenie stanowi dla osób z upośledzoną odpornością, jest także niebezpieczna dla kobiet w ciąży. Dowiedz się, czym jest toksoplazmoza, jak wyglądają objawy i leczenie toksoplazmozy oraz czy możliwe jest jej zapobieganie.

Czym jest toksoplazmoza i jak przebiega zakażenie?

Toksoplazmoza to choroba pasożytnicza, która wywoływana jest przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. Rezerwuarem tego pasożyta są koty oraz inne zwierzęta kotowate. Do zarażenia może dojść na skutek kontaktu z produktami spożywczymi skażonymi odchodami kotów ( np. surowe warzywa, woda, niepasteryzowane mleko), zjedzenia niedogotowanego bądź surowego mięsa zawierającego cysty pierwotniaka, przeniesienia oocyst bezpośrednio na błonę śluzową jamy ustnej np. podczas kontaktu z kotami czy skażoną ziemią lub też przez przeniknięcie pasożyta przez łożysko do płodu (jest to zarażenie pierwotne wrodzone). 

Jaja pasożyta mogą się znajdować na warzywach i owocach, ale również w piaskownicach, co jest częstą przyczyną zarażenia się dzieci. Dlatego tak ważne jest zachowanie higieny, odpowiednie przygotowywanie produktów spożywczych i mycie warzyw oraz owoców.

Toksoplazmoza – postacie

Wyróżnić można toksoplazmozę nabytą oraz wrodzoną. Pierwsza przebiega zazwyczaj bezobjawowo. Druga występuje dużo rzadziej, ale niesie ze sobą poważne następstwa. Dochodzi do niej na drodze krwiopochodnego przekazania pasożyta z matki do płodu.

Objawy toksoplazmozy wrodzonej i nabytej

Największe zagrożenie stanowi toksoplazmoza w ciąży, nie tyle dla ciężarnej, ale przede wszystkim dla rozwijającego się dziecka. Jeśli dojdzie do zarażenia płodu w wyniku parazytemii (czyli obecności pasożytów we krwi) Toxoplasma gondii mówi się o toksoplazmozie wrodzonej. 

Zakażenie Toxoplasma gondii może powodować samoistne poronienia, wewnątrzmaciczną śmierć płodu, objawowe zarażenie zarówno płodu, jak i noworodka (występuje wówczas postać ogólna z bardzo poważnymi następstwami rozwojowymi). 

Może przebierać także postać uogólnioną lub narządowa, która rozwija się w pierwszych miesiącach życia niemowlęcia. 

U dzieci z toksoplazmozą wrodzoną może nastąpić odległa reaktywacja zakażenia w okresie młodzieńczym lub w wieku dorosłym.

Z najcięższymi następstwami dla płodu wiąże się zarażenie chorobą przez matkę we wczesnym okresie ciąży. Zakażenie w I trymestrze ciąży może wiązać się ze śmiercią płodu, poronieniem, ciężkimi zaburzeniami neurologicznymi.

Zakażenie w II trymestrze może wywołać ciężkie zapalenie ośrodkowego układu nerwowego z poważnymi zaburzeniami neurologicznymi. Jeżeli nie podejmie się leczenia, również w przypadku zarażenia bezobjawowego, toksoplazmoza nabyta w okresie płodowym wykazuje tendencję do wielokrotnych reaktywacji, głównie w drugiej i trzeciej dekadzie życia, przeważnie jako postać oczna.

W przypadku toksoplazmozy nabytej u osób immunokompetentnych (z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym) zarażenie ma zazwyczaj przebieg bezobjawowy lub skąpoobjawowym, tak dzieje się w 85 procentach przypadków. W nielicznych przypadkach wystąpić może:

-Postać węzłowa (toksoplazmoza węzłowa), która jest najczęstszą postacią u osób z prawidłowo funkcjonującym układem odporności. Dominuje w niej powiększenie węzłów chłonnych, zazwyczaj szyjnych wzdłuż tylnego brzegu mięśnia mostkowo - obojczykowo - sutkowego, potylicznych i karkowych, rzadziej występuje natomiast uogólniona limfadenopatia. Niekiedy pojawiają się objawy grypopodobne. U jednej trzeciej objawowych przypadków obraz kliniczny przypomina mononukleozę.

-Postać oczna, charakteryzująca się postępującym zapaleniem siatkówki oraz naczyniówki o różnej dynamice. Częściej występuje u osób w stanie immunosupresji.
-Postać uogólniona, która stwierdzana jest przede wszystkim u osób w stanie immunosupresji.

Wystąpić mogą objawy ze strony jednego lub kilku narządów wewnętrznych (zapalenie płuc, opłucnej, mięśnia sercowego, wątroby z jej powiększeniem, niedokrwistość, powiększenie śledziony, skaza krwotoczna) lub ośrodkowego układu nerwowego (zapalenie opon mózgowo - rdzeniowych, rdzenia kręgowego, mózgu, zapalenie wielonerwowe).

Wymienione postacie kliniczne mogą ze sobą współistnieć.

Diagnostyka i rozpoznanie toksoplazmozy

Diagnostykę postnatalną (po urodzeniu dziecka) w kierunku toksoplazmozy wrodzonej powinno się wykonać u noworodków matek, u których podejrzewa się lub została stwierdzona pierwotna toksoplazmoza, a także u noworodków matek, u których stosowana była chemioprofilaktyka spiramycyną lub leczenie antyfoliantami. Diagnostyka taka powinna być także wykonana, gdy u noworodka występują objawy kliniczne ze strony narządu wzroku lub ośrodkowego układu nerwowego.

Diagnostyka toksoplazmozy to między innymi metody bezpośredniej identyfikacji pasożyta we krwi, płynie mózgowo-rdzeniowym, popłuczynach oskrzelowych, płynie wewnątrzgałkowym, bioptatach tkankowych. Do identyfikacji używa się metod hodowli z badaniem mikroskopowym oraz metod wykrywających materiał genetyczny pasożyta obecny w organizmie (PCR).

U kobiet ciężarnych najczęściej wykonuje się badanie krwi, a także badanie płynu owodniowego.

Metody pośrednie polegają na wykrywaniu swoistych przeciwciał za pomocą testów serologicznych, które są najczęściej stosowane jako pierwszy krok w diagnostyce toksoplazmozy. Ważna jest jednak ich właściwa interpretacja. 

Na podstawie wyników tych testów można stwierdzić, czy pacjent zetknął się z pierwotniakiem, a jeżeli stwierdzono przeciwciała, to czy ich obecność świadczy o dawno przebytym zarażeniu czy jest to świeża infekcja pasożytnicza.

Jest to szczególnie ważne w diagnostyce kobiet ciężarnych. 

Badanie serologiczne powinno być wykonywane w laboratoriach referencyjnych. W celu monitorowania skuteczności leczenia stosowane jest kombinacja kilku testów i ocena swoistej odpowiedzi serologicznej w czasie. 

W codziennej praktyce najczęściej wykonuje się badania serologiczne, wykrywające swoiste przeciwciała we krwi produkowane przez układ odpornościowy w odpowiedzi na zarażenie. W początkowej fazie zakażenia stwierdza się przeciwciała w klasie IgM, IgA, z czasem trwania zakażenia pojawiają się również przeciwciała w klasie IgG. Ze pewny dowód zakażenia uznaje się zjawisko tzw. serokonwersji, czyli pojawienia się przeciwciał u osoby, która ich dotąd nie miała. Za świeżym zakażeniem Toxoplasma gondii przemawia obecność przeciwciał w klasie IgM i duża miana w klasie IgG. 

Brak przeciwciał Toksoplazma IgM z obecnością przeciwciał IgG w niskich mianach sugeruje stare, przebyte w przeszłości zakażenie. W sytuacjach wątpliwych wykonuje się oznaczenie tzw. awidności (czyli funkcjonalnej dojrzałości) przeciwciał IgG, co pomaga odróżnić świeże zakażenie od przewlekłej fazy choroby. Wysoka awidność świadczy o odległym przebyciu zakażenia toksoplazmozą.

Z punktu widzenia dobrostanu rozwijającego się wewnątrzmacicznie dziecka znaczenie mają tylko świeże zakażenia Toxoplasma gondii w czasie aktualnej ciąży i wymagają one pilnego wdrożenia leczenia. Zakażenia stare nie stanowią zagrożenia dla płodu.

Leczenie toksoplazmozy

W leczeniu toksoplazmozy stosuje się leki, które działają hamująco na rozwój postaci larwalnych pasożyta. U osób, u których nie występują zaburzenia odporności, toksoplazmoza zazwyczaj nie wymaga leczenia. Terapię toksoplazmozy należy rozpocząć niezwłocznie, jeśli zaistnieją ku temu wskazania po stwierdzeniu zarażenia pierwotnego lub reaktywacji zakażenia. Leczenia wymaga każda postać toksoplazmozy ocznej, prowadzi się je pod kierunkiem okulisty.

Terapia jest także niezbędna u kobiet ciężarnych. Powinna się odbywać pod kierunkiem lekarza ginekologa, którego kompetencje obejmują prowadzenie ciąży. U dzieci z rozpoznaną toksoplazmozą wrodzoną leczenie prowadzi się w wyspecjalizowanych ośrodkach, pod kontrolą pediatry, okulisty, neurologa, często ze wparciem psychologa i logopedy.

Profilaktyka toksoplazmozy

Profilaktyka toksoplazmozy obejmuje zachowanie higieny, dokładne mycie rąk oraz czyszczenie paznokci po domowych, hodowlanych i weterynaryjnych kontaktach z kotami, stałą higienę oraz opróżnianie kuwet kotów minimum co 24 godziny, dokładne mycie rąk po czyszczeniu kuwet, spożywanie warzyw i owoców po dokładnym umyciu, zwłaszcza w przypadku kobiet w ciąży i osób mających z nimi kontakt, rezygnację ze spożywania surowego bądź niedogotowanego mięsa i wyrobów mięsnych, niepasteryzowanego mleka, surowych jaj, odpowiednią obróbkę cieplną mięsa, picie przegotowanej wody i mleka, ochronę produktów spożywczych przed muchami, nakrywanie piaskownic. 

Zaleca się również wykonanie diagnostyki w kierunku toksoplazmozy u kobiet planujących ciążę. Jeśli nie zostanie ona wykonana przed zajściem w ciążę, należy takie badania przeprowadzić w trakcie ciąży jak najszybciej.

Toksoplazmoza a AIDS

Latentne zakażenie toksoplazmozą, czyli polegające na tym, że drobnoustrój znajduje się w organizmie, ale nie wywołuje objawów i nie namnaża się, może ulec reaktywacji u osób z obniżoną odpornością, na przykład chorych na AIDS, dlatego u takich osób odnotowano liczne przypadki toksoplazmozy.

Rozsiana toksoplazmoza może u takich pacjentów przebiegać nietypowo, może powodować takie objawy jak zapalenie jelit, biegunki oraz krwawienia z dolnych odcinków przewodu pokarmowego. W rzadkich przypadkach pojawiają się takie powikłania jak toksoplazmowe zapalenie mięśnia sercowego.

Jeżeli reaktywacja toksoplazmozy nastąpi u kobiety w ciąży, która jest zakażona wirusem HIV, konsekwencją może być przezłożyskowa transmisja pasożyta i w efekcie wrodzona toksoplazmoza u dziecka. 

Źródła: 

Długońska H. Toksoplazmoza – parazytoza o wielu obliczach. Polski Merkuriusz Lekarski, 2008, 141, 275 – 277
Boroń – Kaczmarska A., Wiercińska – Drapało A. Choroby zakaźne i pasożytnicze. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2017
Niezgoda A.,  Dobrzańska A. Toksoplazmoza wrodzona – rozpoznawanie i leczenie. Przewodnik lekarza, 2008, 2: 44-50
Włodarczyk A., Lass A., Witkowski J. Toksoplazmoza – fakty i mity. Forum Medycyny Rodzinnej 2013, tom 7, nr 4, 165–175