Daltonizm - na czym polega i jak się go diagnozuje?

Daltonizm to ślepota na barwy, którą po raz pierwszy, na własnym przykładzie, opisał angielski fizyk i chemik John Dalton w 1794 r. Istnieje przekonanie, że to ślepota tylko na barwę czerwoną i zieloną, jest to jednak znacznie szersze pojęcie. Mnogość barw jakie ludzkie oko potrafi rejestrować codziennie jest wynikiem łączenia się trzech podstawowych barw: czerwonej, zielonej i niebieskiej. Co się jednak dzieje, gdy następuje nieprawidłowy odczyt jednej lub więcej z nich? Dlaczego choroba dotyka znacznie częściej mężczyzn? Jak długo zajmuje zrobienie testu na daltonizm? Czy, tak jak każdą wadę wzroku, można skorygować go okularami?

Jak widzi daltonista?

Za widzenie kolorów w ludzkim oku odpowiadają komórki siatkówki oka nazywane czopkami. Zawierają one 3 typy receptorów: czerwonych, zielonych i niebieskich, które są wrażliwe na różne długości fal widma świetlnego. Prawidłowe widzenie to widzenie trójbarwne, czyli trichromatopsja. Wrażenia odbierane przez oko łączą się, a następnie są przekazywane do mózgu, co sprawia, że człowiek potrafi rozróżniać dużo więcej niż tylko trzy kolory.

Mogą występować różne stopnie ślepoty barwnej. Niektórzy z łagodnym upośledzeniem nie będą rozróżniać kolorów w słabym oświetleniu, ale przy dobrym świetle zrobią to bez problemu. W bardziej zaawansowanych przypadkach, oświetlenie jest bez znaczenia. Dyschromatopsja wrodzona, czyli upośledzenie widzenia barw, charakteryzuje się tym, że jest obustronna, występują symetrycznie i pozostaje stabilna przez całe życie. Dichromatopsja jest widzeniem dwubarwnym. Wyróżniamy:

• protanopie- ślepotę na barwę czerwoną (mylony jest czerwony, żółty i zielony),
• deuteranopie- ślepotę na barwę zieloną (można dopasować kolor czerwony i niebieski oraz ich pochodne),
• tritanopie- ślepotę na barwę niebieską (występuje nadwrażliwość na światło niebieskie, odróżnianie czerwieni i zieleni nie jest zaburzone.
• Barwy wydają się przygaszone, a rozróżnienie poszczególnych odcieni tego samego lub podobnego koloru jest utrudnione lub niemożliwe.
• W skrajnych przypadkach może dochodzić do całkowitej ślepoty barwnej, czyli achromatopsji. Wtedy chory widzi wszystko w odcieniach szarości. Często występuje razem z zaburzeniem ostrości widzenia i nadwrażliwością na światło.

W większości przypadków ślepota barwna występuje od urodzenia. Jednak może to być też problem nabyty. Widzenie czerwone występuje po operacji zaćmy, gdy oczy są wystawione na działanie światła słonecznego, a nie została wszczepiona nowa soczewka. W czasie operacji zaćmy usuwana jest  soczewka  własna  z jednoczesną implantacją sztucznej. W zależności od rodzaju nowej soczewki  pacjent może przejściowo widzieć na niebiesko. Obecnie coraz częściej wszczepia się soczewki nowej generacji z filtrem światła niebieskiego. Nie tylko nie wpływają one na postrzeganie kolorów, zmniejszają   też efekt olśnienia a także ochraniają siatkówkę.

Czynnikami wywołującymi dyschromatopsje są nie tylko choroby związane z narządem wzroku, ale również schorzenia ogólnoustrojowe takie jak, np. cukrzyca, nadciśnienie czy stwardnienie rozsiane. Do zaburzeń dochodzi też po zatruciu lekami czy substancjami chemicznymi.

Dlaczego mężczyźni chorują częściej?

Zaburzenia widzenia barwy zielonej i czerwonej dziedziczone są recesywnie w sprzężeniu z chromosomem X. Mężczyźni posiadają tylko jedną kopię tego chromosomu, która pochodzi od matki, są więc dużo bardziej narażeni. Kobiety posiadają dwa chromosomy X, więc aby doszło do rozwoju choroby musiałyby odziedziczyć dwie kopie wadliwych genów. Znacznie częściej są, więc bezobjawowymi nosicielkami choroby, którą mogą przekazać swojemu potomstwu. Nierozróżnianie niebieskiej barwy natomiast jest dziedziczone autosomalnie recesywnie i w równym stopniu dotyczy kobiet i mężczyzn.

Test na daltonizm - jak wygląda?

Najbardziej popularny test na daltonizm, można wykonać szybko i bez wychodzenia z domu. Tablice Ishihary są ogólnodostępne w internecie. Ich nazwa pochodzi od pomysłodawcy, japońskiego okulisty Shinobu Ishihary. To proste obrazki złożone z barwnych kropek, układających się w cyfrę, literę lub jakiś kształt. Tło jest innego koloru niż symbol znajdujący się w centrum. Barwy dobrano tak, aby różniły się między sobą nieznacznie, żeby osoba zdrowa widziała wyraźnie kształt, a osoba chora nie potrafiła go rozpoznać. Każda tablica ma plamy w odmiennym kolorze, co pozwala identyfikować różne rodzaje anomalii. 

Testem, który wykonuje lekarz okulista jest zwłaszcza do badania kierowców jest metoda denominacyjna, czyli nazywania barw. W tym celu wykorzystuje się lampę Wilczka, która jest graniastosłupem o podstawie trójkąta równobocznego. W jego kątach umieszczone są podświetlone filtry w kolorach sygnalizacji świetlnej, czyli zielony, żółty i czerwony. Badany powinien rozróżniać barwy z odległości 4-5 m, co ma być symulacją rozpoznawania świateł na drodze. Kolejną metodą jest metoda spektralna, którą okuliści wykorzystują w swoim gabinecie do bardziej szczegółowego badania. Lekarz przy pomocy anomaloskopu, ocenia zdolność pacjenta do porównywania dwóch barw. 

Metodą dostępną także poza gabinetem lekarskim jest metoda porównawcza polegająca na doborze kolorów. Pacjent ma za zadanie z kolorowych krążków ułożyć zamknięty krąg barwny. Każdy z krążków różni się między sobą tonem oraz wysyceniem i ma określone położenie. W internecie można znaleźć testy opierające się na tym schemacie badania.

Okulary dla daltonistów - jak działają?

Daltonizm jest chorobą nieuleczalną, ale tak jak każdą wadę wzroku można go skorygować okularami. Już w XIX w. odkryto, że okulary z czerwonym filtrem mogą być pomocne w odróżnianiu kolorów. Obecnie dostępne na rynku okulary wykorzystują głównie filtry czerwone i różowe, ponieważ są one oceniane jako najbardziej skuteczne. Producenci zastrzegają, że okulary działają u osób z czerwono-zielonym niedoborem widzenia barw. Soczewki powinny być dobierane indywidualnie do pacjenta. Mechanizm ich działania polega na selektywnym filtrowaniu niepożądanych długości fal widma światła, tak, aby wytworzyła się niewielka różnica czułości czerwonych i zielonych receptorów czopkowych, dzięki czemu można rozróżnić te dwie barwy. Najlepszy efekt uzyskuje się przy dobrym oświetleniu.

Oczywiście, okulary tak jak każde, działają w momencie noszenia, choć pojawiają się doniesienia, że noszone regularnie, wykorzystując plastyczność mózgu, mogą ,,nauczyć” rozróżniania kolorów. Do tych badań wielu lekarzy podchodzi jednak sceptycznie.

Źródła:

1. Wiktor Stopyra. Program edukacyjny ,,Kompendium okulistyki”. Widzenie barw. Okulistyka. Kwartalnik medyczny. Zeszyt 3’2012 (19). ISSN 1505-2753.
2. Maria Hanna Niżankowska. Okulistyka. Podstawy kliniczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2007. ISBN 978-83-200-3224-6
3. HV Nema, Nitin Nema. Textbook of Ophthalmology. JAYPEE BROTHERS MEDICAL PUBLISHERS (P) LTD.
4. 2008. ISBN 978-81-8448-307-9
5. Gerard Drewa, Tomasz Ferenc. Genetyka medyczna. Podręcznik dla studentów. Elsevier Urban & Partner. Wrocław 2011. ISBN 978-83-7609-295-9
6. Almutairi, Nawaf; Kundart, James; Muthuramalingam, Naganathan; Hayes, John; Citek, Karl; and Aljohani, Saad, "Assessment of Enchroma Filter for Correcting Color Vision Deficiency" (2017). College of Optometry. 21. https://commons.pacificu.edu/opt/21
7. Klara Wenzel. Regular Wear of Coloured Glasses Improved the Symptoms of Colour Vision Deficiency. International Journal of Innovative Studies in Sciences and Engineering Technology (IJISSET). Volume: 6 Issue: 5 | 2020. ISSN 2455-4863.
8. Znaczenie filtra światła niebieskiego w soczewkach wewnątrzgałkowych stosowanych w chirurgii zaćmy A Hill-Bator, A Pyziak - OphthaTherapy, 2015 - psjd.icm.edu.pl