Czym jest szczelina odbytu? Przyczyny, objawy, leczenie

Szczelina odbytu jest schorzeniem, w którym charakterystyczne są drobne uszkodzenia i pęknięcia błony śluzowej oraz skóry w okolicy odbytu. To jedna z najczęstszych dolegliwości bólowych związanych z końcowym odcinkiem przewodu pokarmowego. Wśród głównych przyczyn choroby można wymienić częste biegunki, przewlekłe zaparcia, poród, skurcz jelit oraz seks analny. Do typowych objawów szczeliny odbytu należy silny ból okolicy odbytu podczas wypróżniania, któremu mogą towarzyszyć krwawienie, nietrzymanie stolca, ale też zaparcia. Leczenie szczeliny odbytu polega m.in. na stosowaniu maści i diety bogatej w błonnik. Czasami lekarz proponuje operację, tzw. dywulsję.

Czym jest szczelina odbytu?

Szczeliną odbytu nazywamy podłużny ubytek w błonie śluzowej kanału odbytu, czyli anodermy, przebiegający najczęściej na odcinku od brzegu odbytu do linii grzebieniastej. Zazwyczaj sięga on aż do końca jelita grubego i ujścia zewnętrznego, czyli odbytu. Najczęściej dotyka osób młodych i w średnim wieku, ale może też zdarzyć się u dziecka. Schorzenie występuje z jednakową częstotliwością u obu płci.

W około 90 proc. przypadków przypadłość jest zlokalizowana w linii środkowej tylnej (spoidło tylne), w pozostałych mamy do czynienia z jej przednim bądź bocznym położeniem. Rozróżnia się dwie postacie tego schorzenia: 

• ostrą, gdy szczeliny są powierzchniowymi uszkodzeniami błony śluzowej (do pęknięcia odbytu dochodzi przy oddawaniu stolca),

• przewlekłą, gdy przy niedokrwieniu ściany jelita szczelina nie goi się w szybkim czasie (brzegi są twarde, a w szczelinach widoczne są włókna mięśnia zwieracza wewnętrznego).

Diagnostyka i rozpoznanie ma miejsce przy dolegliwościach bólowych trwających ponad 3 miesiące. Często szczelinie przewlekłej towarzyszą inne zmiany chorobowe okołoodbytnicze, takie jak przerosłe brodawki skórne, kłykciny, przetoka przerośnięta i stwardniała krypta odbytowa, choroba hemoroidalna, zwłóknienie zwieracza wewnętrznego czy zwężenie odbytu. Na powstanie szczeliny narażone są szczególnie osoby cierpiące na przewlekłe zaparcia, skarżące się na utrudnioną defekację. Szczelina odbytu powstaje też częściej u osób uprawiających seks analny.

Przyczyny szczeliny odbytu — jakie są powody powstawania szczeliny odbytu?

Przyczyny powstawania szczeliny odbytu nie są do końca jasne. Udowodniony został związek szczeliny z ukrwieniem kanału odbytu, a szczególnie mniejszy dopływ krwi w okolicę spoidła tylnego (miejsce najczęstszego występowania ubytku) w porównaniu z innymi odcinkami. Dopływ krwi zwiększa się w tym miejscu po wykonaniu bocznej wewnętrznej sfinkterotomii. Rozważa się również związek ukrwienia z napięciem zwieracza wewnętrznego - wzrost napięcia spoczynkowego może upośledzać dopływ krwi do tej części anodermy. Praktycznie każdej szczelinie odbytu towarzyszą znaczne zaburzenia motoryki zwieraczy. Niektórzy badacze twierdzą, że przyczyną powstania szczeliny są raczej zaburzenia motoryki anorektalnej, a zaburzenia w ukrwieniu są wtórne.

Napięcie zwieracza wewnętrznego odbytu zależy nie tylko od jego grubości (masy mięśniowej), lecz także czynników hormonalnych, zwłaszcza nerwowych. Do zaburzeń motoryki prowadzących do powstania szczeliny odbytu należą też reakcja skurczowa zwieraczy podczas parcia, nadmierny skurcz lub brak relaksacji zwieracza wewnętrznego odbytu, duża aktywność zwieracza wewnętrznego i zaburzenia czucia trzewnego w obrębie bańki odbytnicy.

Choroba zapalna odbytu i problem ze szczeliną mogą wystąpić również u osób cierpiących na:

• zapalenie okolicy odbytu wywołane chorobą Leśniowskiego-Crohna lub inną przewlekłą chorobą układu pokarmowego,

• spastyczne lub nadmierne napięcie zwieracza odbytu,

• zaburzenia przepływu krwi w obrębie błony śluzowej kanału odbytu w wyniku upośledzonego przepływu krwi w okolicy anodermalnej, a szczególnie w okolicy tylnego spoidła w następstwie zwiększonego napięcia mięśnia zwieracza wewnętrznego.

W pojedynczych przypadkach schorzenie może rozwijać się z powodu chorób nowotworowych odbytu, HIV, gruźlicy, kiły czy opryszczki.

Szczelina odbytu — objawy

Typowym objawem szczeliny odbytu i odbytnicy jest ból i pieczenie towarzyszące wypróżnieniom. Jednak do lekarza najczęściej zgłaszają się Pacjenci z przewlekłą postacią schorzenia, choć objawy ostrej szczeliny odbytu mogą być bardzo nasilone. W takich przypadkach mogą być widoczne włókna mięśnia zwieracza wewnętrznego odbytu.

Oprócz tego mogą wystąpić bolesne krwawienia z części kanału odbytu i krocza, ale czasami choroba może też przebiegać bez dolegliwości bólowych. Najczęściej zdarza się tak przy zaparciach. Charakterystyczny jest też skurcz zwieracza odbytu. Do innych symptomów klinicznych zalicza się:

• bardzo silne bóle w odbycie związane bezpośrednio z aktem defekacji, trwające niekiedy kilka godzin po oddaniu stolca,

• obecność żywoczerwonej krwi na stolcu i papierze toaletowym,

• świąd odbytu,

• skłonność do zaparć,

  

• owrzodzenia,

• obecność wydzieliny z odbytu (tzw. mokry odbyt),

• bolesne oddawanie moczu,

• częstomocz,

• zmiany maceracyjne wokół odbytu.

Szczelinie odbytu mogą towarzyszyć hemoroidy. Stan zapalny i szczelina odbytu niekiedy goją się samoistnie, jednak takie urazy tkanki w ok. 95% przypadków zazwyczaj są schorzeniem przewlekłym i nawracają oraz wymagają leczenia farmakologicznego lub chirurgicznego. 

Szczelina odbytu – dieta

W związku z tym, że najczęstszą przyczyną powstawania ubytku błony śluzowej i choroby odbytu są problemy z wypróżnianiem wynikające z zaparć, należy wiedzieć, jak powinna wyglądać odpowiednia dieta u Pacjentów ze szczeliną odbytu. Dieta bogatoresztkowa, którą należy wprowadzić na stałe, pomaga w zapobieganiu nawrotom choroby. 

Pacjenci powinni spożywać pokarm bogaty w błonnik (włókno pokarmowe), co zapobiega dalszym biegunkom i zaparciom. Należy zwiększyć ilość warzyw i owoców oraz produktów pełnoziarnistych. Równie istotne jest odpowiednie nawadnianie organizmu i utrzymanie prawidłowej masy ciała. Takie nawyki wspomogą odbudowę błony śluzowej odbytu oraz właściwego ciśnienia w kanale odbytu.

Leczenie szczeliny odbytu

Metody leczenia szczeliny odbytu skupiają się przede wszystkim na postępowaniu zachowawczym. To miejscowe stosowanie maści nitroglicerynowej w stężeniu 0,2-0,4% 2-3 razy dziennie przez okres około 2 miesięcy. Do innych leków stosowanych w leczeniu szczeliny odbytu należą blokery kanału wapniowego, które mogą być stosowane zarówno miejscowo, jak i doustnie. Takim lekiem jest nifedypina 20 mg o przedłużonym czasie działania stosowana 2 razy dziennie (60% wyleczeń).

Niektórzy autorzy uważają, że lekiem na usuwanie szczeliny odbytu pierwszego wyboru powinna być toksyna botulinowa A. Podczas zabiegu stosuje się ręczne sforsowanie zwieracza odbytu, co może wywołać powikłania. Modyfikacją dywulsji wykonywanej ręcznie jest pneumatyczne poszerzanie balonem, wykonywane pod kontrolą ciśnienia i szerokości poszerzania kanału odbytu. Uważa się obecnie, że najlepsze efekty uzyskuje się, wykonując sfinkterotomię boczną zamkniętą lub otwartą. Rzadziej stosuje się operację szczeliny odbytu polegającą na jej wycięciu.

Aktualnie kładzie się większy nacisk na farmakologiczne leczenie zachowawcze. Leczenie operacyjne pozostawia się jako postępowanie drugiego rzutu. Oprócz wprowadzenia odpowiedniej diety bogatej w błonnik warto stosować leki rozluźniające stolec oraz leki przeciwzapalne. Można też wykorzystywać domowe sposoby, do których zalicza się nasiadówki w ciepłej wodzie, a także okłady z naparów kory dębu i kremy z witaminą A i D przyspieszające procesy gojenia oraz wspomagające leczenie tej przypadłości.

Źródła:

1. Nelson R.; Non surgical therapy for anal fissure, Cochrane Database Syst Rev, 2006, 18(4);

2. Ulatowski Ł., Krasowski G.; Anal fissure, New Medicine, 2005(01):2-4;

3. Bielecki K.: Szczelina odbytu, Postępy Nauk Medycznych, 2006(05):198-203;

4. Kucharczyk A., Kołodziejczak M.; Pułapki zachowawczego leczenia przewlekłej szczeliny odbytu, Nowa Medycyna, 2017(04):158-163;

5. Kołodziejczak M.; Czy wiemy wszystko o szczelinie odbytu - aktualne poglądy na temat etiopatogenezy i leczenia, Medycyna Po Dyplomie, 2012(10);

6. Grzebieniak Z.; Szczelina odbytu, Polski Klub Koloproktologii, http://pkk.org.pl/lekarz-02h.php.