Kserostomia: jak leczyć suchość w ustach?

Jama ustna każdego człowieka to bardzo ważne środowisko, szczególnie w kontekście wstępnego trawienia pokarmów. Kiedy dochodzi do różnego rodzaju dysfunkcji, zaburzone może być działanie dalszych odcinków przewodu pokarmowego, co niesie za sobą szereg negatywnych skutków zdrowotnych. Za homeostazę jamy ustnej odpowiada ślina –biologiczny płyn składający się w 99% z wody. Zakłócenia jej wydzielana mogą stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia organizmu ludzkiego. Jedną z konsekwencji jest choroba zwana kserostomią, która - najprościej mówiąc – jest niemijającą suchością w ustach. Jest to objaw, który nie powinien być lekceważony, a co więcej – wymaga rzetelnej diagnozy specjalisty, ponieważ może prowadzić do uszkodzenia delikatnych tkanek oraz narządów jamy ustnej, które - gdy nie są chronione wystarczającą ilością śliny - mogą powodować niebezpieczne konsekwencje zdrowotne. Już samo zmniejszenie ilości przyjmowanych płynów i pokarmów, ze względu na dyskomfort powodowany kserostomią prowadzi do osłabienia organizmu. Suchość w jamie ustnej może świadczyć także o występowaniu wielu poważnych chorób. Czym jest kserostomia, jakie są jej objawy oraz przyczyny powstawania i jak leczyć tą uporczywą suchość w ustach – o tym w poniższym artykule.

Kserostomia – co to jest?

Kserostomia jest to – potocznie mówiąc - uczucie suchości w jamie ustnej (w ustach i gardle), powstałe na skutek nieprawidłowej pracy ślinianek, przyjmowania niektórych leków lub zaburzeń funkcjonowania układu nerwowego wegetatywnego. To sytuacja, w której pragnienie staje się uciążliwe, a kolejne szklanki wody nie przynoszą ulgi. Kserostomia jest zespołem objawów wywoływanych przez zmniejszenie lub brak wydzielania śliny, która pełni bardzo ważne funkcje – ułatwia żucie i połykanie pokarmów, pomaga neutralizować kwasy, poprawia zdolność smakowania, pomaga zapobiegać powstawania próchnicy zębów, ułatwia mówienie, ponadto enzymy w niej zawarte wspomagają trawienie. Ślina zapobiega także powstawaniu urazów mechanicznych jamy ustnej, co ma szczególne znaczenie przy noszeniu protez czy aparatów ortodontycznych. Wspomaga również proces remineralizacji szkliwa. Niewystarczająca ilość lub całkowity brak śliny to bardzo poważne schorzenie. Warto w tym miejscu podkreślić, że ilość produkowanej śliny zależy od wieku, ilości zębów, płci czy masy ciała.
Kserostomia może stanowić samodzielną jednostkę chorobową albo, być symptomem rozwijającym się w toku oddzielnego procesu chorobowego. Zgodnie z terminologią medyczną rozróżnia się dwa rodzaje kserostomii:

• kserostomię prawdziwą (xerostomia vera), na którą składa się zespół objawów wywołanych zmniejszeniem funkcji gruczołów ślinowych z prawidłową błoną śluzową (typ I) lub z towarzyszącym jej zanikiem (typ II);
• kserostomię rzekomą (xerostomia spuria), która jest schorzeniem z objawami subiektywnego uczucia suchości oraz pieczenia jamy ustnej u osób z prawidłowym wydzielaniem śliny, bez towarzyszących jej objawów klinicznych.

Pierwszy typ kserostomii jest konsekwencją upośledzenia funkcji gruczołów ślinowych, które mogą być konsekwencjami urazów mechanicznych lub zaburzeń autonomicznego układu nerwowego, który jest odpowiedzialny za pobudzanie ślinianek do wydzielania śliny lub w sytuacji odwrotnej - hamuje ich pracę. Kserostomii typu I może towarzyszyć nie tylko zmniejszenie ilości wydzielanej śliny, ale często spadek jej jakości.
Drugi typ kserostomii to tzw. odczucie subiektywne, bo nie ma tu upośledzenia ślinianek, działają one prawidłowo, ale ślina chorych pieni się i staje się gęsta, tracąc zdolność przylegania do zębów i błon, a błona śluzowa jamy ustnej jest sucha, lepka i wrażliwa.

Kserostomia – objawy i przyczyny

Sztandarowe objawy kserostomii, oprócz wspomnianej suchości w jamie ustnej, to między innymi:

• spękany język i uczucie swędzenia;
• uczucie pieczenia i swędzenia warg;
• bladość błony śluzowej;
• halitoza (utrzymujący się nieprzyjemny zapach z ust);
• kandydoza (zakażenia grzybicze błony śluzowej);
• próchnica;
• zaburzenia smaku lub zupełny brak doznań smakowych;
• trudności w mowie i przełykaniu;
• uszkodzenia mechaniczne w jamie ustnej;
• zmiany zabarwienia nabłonka jamy ustnej;
• chrapanie.

Objawy te występują w zależności od stopnia nasilenia schorzenia. W jego bardziej zaawansowanym stadium - kserostomii prawdziwej typu I spotyka się przypadki  ciężkich  i  przewlekłych kandydoz, będących zakażeniami powodowanymi  przez  grzyby  z  rodzaju  Candida, jak również występowanie owrzodzenia tkanek. Nieleczona kserostomia  prowadzi  do  pobrużdżenia języka i zaniku brodawek na jego powierzchni. II typ kserostomii prawdziwej z towarzyszącym zanikiem błony śluzowej powoduje zapalenie zanikowe języka i zapalenie kącików ust, utratę  uzębienia,  nieżyty  żołądka  oraz  lekką  niedokrwistość.
Te niebezpieczne, długo utrzymujące się objawy mogą w efekcie doprowadzić do poważnych konsekwencji, jakimi są trudności w mówieniu lub utrzymaniu się protez dentystycznych. Mogą także, ze względu na problemy ze spożywaniem pokarmów, przekładać się na spadek masy ciała oraz niedożywienie, szczególnie u osób starszych.
Kserostomia może być objawem towarzyszącym wielu chorobom. Osoby chorujące na nadczynność lub niedoczynność tarczycy są bardziej narażone na jej symptomy. Kserostomia najczęściej dotyka osób starszych (powyżej 65 roku życia) i stosujących dużą ilość leków (kserostomia polekowa), jak również alergików oraz palaczy.
Narażone są na nią również osoby z niedoborami żywieniowymi oraz pacjenci onkologiczni (głównie nowotwory głowy i szyi). Przyjęcie kilku dawek napromieniania może powodować suchość w jamie ustnej – jest to częsty skutek uboczny wśród pacjentów onkologicznych, który może utrzymywać się również po zakończonej terapii.
Kserostomię często obserwuje się u kobiet w okresie menopauzy, wynika ona w tym przypadku z niedoboru estrogenów.
Dysfunkcja ślinianek może wystąpić po przebytych lub istniejących chorobach, w tym cukrzycy typu II, w zespole Parkinsona, awitaminozie B1 i B6. Również osoby cierpiące na stany lękowe i depresyjne skarżą się na występowanie objawów wegetatywnych, takich jak suchość w ustach. Kserostomia towarzyszy też stanom zapalnym ślinianek, sarkoidozie, reumatologicznemu zapaleniu stawów, niewydolności nerek, hiperkalcemii (zbyt duże, powyżej prawidłowego zakresu stężenie wapnia we krwi) czy AIDS.

Kserostomia – jak leczyć?

W celu leczenia schorzenia należy przede wszystkim w pierwszej kolejności ustalić przyczyny wystąpienia kserostomii, oraz stopień zaawansowania choroby, dlatego niezbędna jest konsultacja z lekarzem pierwszego kontaktu lub stomatologiem. Specjaliści zbiorą niezbędne informacje dotyczące przyjmowanych leków, czy występowania chorób towarzyszących. Lekarz może podjąć decyzję o ewentualnym odstawieniu pewnych grup leków powodujących suchość w ustach. Pacjentom zaleca się stałą opiekę stomatologiczną.
Terapia  tego  schorzenia  obejmuje tzw.  leczenie  objawowe,  czyli w pierwszej kolejności eliminację  zakażeń grzybami i bakteriami patogennymi, których konsekwencją są kandydozy, ostre stany próchnicze czy owrzodzenia tkanek. W tych przypadkach zaleca się stosowanie doustnych środków w postaci płukanek oraz zawiesin do pędzlowania zajętych chorobą miejsc w jamie ustnej.
By leczyć dyskomfort, jakim jest suchość jamy ustnej zaleca się stosowanie tzw. sztucznej śliny, która jest pomocna w zwiększeniu stopnia nawilżenia tkanek oraz zmniejszenie uczucia suchości. Wiele z tych preparatów jest dostępnych w postaci aerozoli.
W aptekach dostępne są preparaty zawierające witaminy A i E, kwas hialuronowy czy aloes, które sprzyjają regeneracji śluzówki i poprawiają poziom jej nawilżenia.
Jeśli chodzi o domowe sposoby łagodzenia objawów kserostomii, zaleca się ssanie kostek lodu, żucie gumy i jedzenie jogurtów naturalnych, pomagają bowiem pobudzić ślinianki do pracy.
Bardzo ważne jest, by przy leczeniu kserostomii spożywać płyny podczas posiłków. Pozwoli to zmiękczyć pokarm i uformować go w kęsy - ułatwi to połykanie i zmniejszy ryzyko podrażnienia błony śluzowej.
Warto zapamiętać, że substytutem śliny jest mleko, które ma pozytywny wpływ na nawilżenie jamy ustnej i zmniejszenie pH w jamie ustnej oraz płytce nazębnej.
Dieta przy leczeniu kserostomii powinna być bogata w witaminy i składniki odżywcze, by pomóc w uzupełnianiu wszelkich niedoborów. Zaleca się, aby była także zróżnicowana i dobrze zbilansowana. Sugeruje się eliminowanie produktów kwaśnych i pikantnych, które mogą powodować ból podrażnionej jamy ustnej. Należy także zwracać uwagę na odpowiednią konsystencję potraw (nie mogą być twarde) i temperaturę ich podania (nie powinny być gorące, odpowiednia temperatura to 25-35 stopni Celsjusza).
Kategorycznie powinno się wykluczyć spożywanie alkoholu, kofeiny oraz palenie papierosów.
Podsumowując, metody domowe leczenia kserostomii można stosować tylko przy pierwszych objawach powodujących suchość w jamie ustnej. Nie powinny one jednak zastępować kontaktu z lekarzem. Bagatelizowanie objawów może prowadzić do niebezpiecznych, rozległych zmian w jamie ustnej i przewodzie pokarmowym.

Źródła:
Guzik Ł., Kserostomia – obraz kliniczny i terapia, Forum Medycyny Rodzinnej. Tom 3; 2009;  (4); 292–295;
Lewandowicz M., Zindywidualizowana dietoterapia w odpowiedzi na zmiany w przewodzie pokarmowym związane ze starzeniem się lub wielochorobowością. Część I; Geriatria; 2014; (8); 44-47;
Pinna, R., Campus, G., Cumbo, Eet al., Xerostomia induced by radiotherapy: an overview of the physiopathology, clinical evidence, and management of the oral damage. Therapeutics and clinical risk management; 2015; (11), 171–187;
Pochwalski M., Wojtowicz A., Suchość jamy ustnej – kserostomia – przyczyny, objawy, metody leczenia – przegląd piśmiennictwa, Nowa Stomatologia; 2003; (4); 211-216.