Rak jajnika - przyczyny, objawy, leczenie

Z uwagi na praktycznie bezobjawowy przebieg na początku i dużą śmiertelność, zyskał przydomek „cichego zabójcy”. Dowiedz się więcej o objawach, przyczynach i leczeniu raka jajnika.

Rak jajnika jest podstępnym, złośliwym nowotworem, na który co roku zachoruje około 200 tysięcy kobiet na świecie, a niemal 140 tysięcy umrze z tego powodu. W Polce zajmuje obecnie 5. Pozycję w zapadalności (po nowotworach piersi, płuca, trzonu macicy i jelita grubego) i 4. Pod względem umieralności. Niestety, statystycznie tylko 44% kobiet z rozpoznaniem raka jajnika przeżyje 5 lat. Co więcej, ponad 60% pacjentek w chwili rozpoznania ma już przerzuty. Z uwagi na początkowo praktycznie bezobjawowy przebieg i dużą śmiertelność, nowotwór zyskał przydomek „cichego zabójcy”. Kim jest więc ten „cichy zabójca”?

Czym jest rak jajnika?

Rak jajnika jest terminem określającym różnorodną grupę nowotworów jajnika. Ze względu na wiele funkcji, jakie pełnią w organizmie kobiety, jajniki posiadają one złożoną budowę histologiczną. W uproszczeniu, są one zbudowane są z 3 typów różnych pod względem budowy i roli komórek: nabłonkowych, ziarnistych (odpowiadających za wydzielanie hormonów) oraz pęcherzykowych (z których w czasie owulacji uwolni się komórka jajowa). Nowotwór może się wywodzić z każdej z wymienionych linii, a także z przydatków (czyli tkanek około jajnikowych) jak i z jajowodów. Najczęstszą postacią jest rak wywodzący się z nabłonka pokrywającego jajnik (ok 90% nowotworów złośliwych jajnika). Pozostałe nowotwory tworzą tzw. grupę nowotworów „nienabłonkowych” (ok 10%), które częściej dotyczą młodych kobiet (np. rozrodczak, ziarniszczak, potworniak np.). Rzadkim przypadkiem guza jajnika jest przerzut raka jelita grubego – tzw. guz Krukenberga. Rak jajnika jest powszechnie uważany za nowotwór starszych kobiet. Wynika to z faktu, że ogólne ryzyko populacyjne zachorowania na nowotwory złośliwe rośnie wraz z wiekiem osiągając swoje maksimum w 65. Roku życia. Pamiętajmy jednak, że może on wystąpić w każdym momencie życia. U młodych kobiet, w wieku 20-44 lata, jest on trzecim pod kątem zachorowań i śmiertelności nowotworem po raku piersi i szyjki macicy.

Jakie są przyczyny i czynniki ryzyka rozwoju raka jajnika?

Przyczyna raka jajnika nie jest w pełni poznana. Komórki nowotworowe powstają z wyjściowo prawidłowych tkanek jajnika, w których pod wpływem różnych czynników środowiskowych zachodzą spontaniczne mutacje prowadzące do zmian w ich kodzie genetycznym. W wyniku nagromadzenia takich mutacji, komórki nie wchodzą na szlak tzw. apoptozy czyli naturalnej śmierci. Takie „nieśmiertelne” komórki pod wpływem kolejnych mutacji nabywają zdolności do niekontrolowanych podziałów, wytwarzania nowych naczyń zaopatrujących guz oraz odrywania się od masy komórek i przemieszania wraz z nurtem krwi lub limfy do innych narządów, czyli przerzutowania. Im więcej cykli miesiączkowych w ciągu życia będzie miała kobieta, tym większe jest ryzyko nagromadzenia mutacji i w konsekwencji ryzyka zachorowania na raka jajnika. Dlatego do czynników niedziedzicznych predysponujących do wystąpienia tego nowotworu zaliczamy wczesne rozpoczęcie miesiączkowania (menarche) i późne zakończenie (menopauza). Niestety, zarówno bezdzietność jak i stymulacje owulacji – będące jedną z procedur podczas leczenia niepłodności, także zwiększają ryzyko zachorowania. Ponadto, wysokie stężenie estrogenów, szczególnie w okresie pomenopauzalnym, np. u kobiet otyłych przyczynia się do rozwoju raka jajnika. Z badań wynika, że na każdy wzrost wartości wskaźnika BMI (body mass index) o 5 jednostek, ryzyko rozwoju raka jajnika wzrasta o 6% Istnieją także określone i dobrze poznane czynniki genetyczne – dziedziczne mutacje, przekazywane z pokolenia na pokolenie, które zwiększają ryzyko zachorowania na raka jajnika. Wykrywane są one na podstawie badań genetycznych wykonywanych z krwi. Szacuje się, że są one przyczyną ok. 12% przypadków tego nowotworu. Są to np. zespoły dziedzicznego raka jajnika czy zespół wrodzonego raka jajnika i piersi. U kobiet będących posiadaczkami mutacji BRCA-1 ryzyko zachorowania na raka jajnika wynosi 25-50%, zaś w przypadku nosicielstwa mutacji BRCA-2 pomiędzy 10 a 20%.

Jakie są objawy raka jajnika?

Niestety, rak jajnika nie daje charakterystycznych objawów. Często jego przebieg jest klinicznie zupełnie niemy, aż do czasu rozwinięcia przerzutów w innych narządach lub osiągnięcia znacznej wielkości guza i pojawienia się tzw. objawów uciskowych na sąsiednie narządy. Wówczas kobiety skarżą się na problemy z oddawaniem moczu, zaparcia, wzdęcia, uczucie pełności w brzuchu i bóle w podbrzuszu. U ok. 30% chorych występuje wodobrzusze czyli płyn w jakie brzusznej. Może również występować zmęczenie, utrata masy ciała i krwawienie z dróg rodnych. Te niespecyficzne objawy mogą się pojawić już ponad rok przed rozpoznaniem choroby jednak rzadko kiedy kobiety niepokoją i skłaniają do konsultacji ginekologicznej, co opóźnia diagnostykę i powoduje, że rak jajnika jest rozpoznawany w późnym stadium choroby.

Diagnostyka raka jajnika

Podstawowym badaniem w diagnostyce raka jajnika jest badanie ginekologiczne oraz USG ginekologiczne narządu rodnego drogą przezpochwową. Badanie ultrasonograficzne jest nieinwazyjną procedurą, wnoszącą wiele informacji – umożliwia wykrycie zmian guzowatych, określenie ich wielkości oraz naciekania okolicznych struktur. Badaniami obrazowymi uzupełniającymi USG są tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny. Istotne znaczenie w diagnostyce mają również badania laboratoryjne. Przede wszystkim biomarker CA-125 (carcinogen antygen-125), którego poziom we krwi jest podwyższony aż u 80% chorych na raka jajnika. Niestety, CA-125 jest niespecyficznym wskaźnikiem, którego zwiększenie może występować w innych schorzeniach takich jak: endometrioza, mięśniaki macicy czy stany zapalne jamy brzusznej i miednicy mniejszej. Ocena jednego markera jest niewystarczająca, dlatego stworzono testy z panelami biomarkerów charakteryzujące się większą specyficznością – ROMA i OVA-1. Algorytm ROMA złożony z kalkulacji ryzyka zachorowania, oceny poziomu CA-125 i HE-4 wykazuje niemal 95% swoistość* i 76% czułość**. Test OVA-1 oparty na różnych biomarkerach włącznie z CA-125 został opracowany do oszacowania charakteru guza – określenia prawdopodobieństwa złośliwości jeszcze przed leczeniem operacyjnym i badaniem histopatologicznym.

Leczenie raka jajnika

Leczeniem z wyboru raka jajnika jest zabieg, którego celem jest radykalne usunięcie nowotworu. Operacja jest rozległa i zazwyczaj polega na usunięciu jajników z jajowodami, macicy z przydatkami, części otrzewnej, wyrostka robaczkowego oraz lokalnych węzłów chłonnych. Podczas zabiegu pobierane są także wycinki do badania histopatologicznego i popłuczyny z otrzewnej. W wypadku kiedy usunięcie całego nowotworu nie jest możliwe stosuje się tzw. zabieg cytoredukcyjny, mający na celu zmniejszenie objętości guza. Po zabiegu operacyjnym stosuje się leczenie uzupełniające (chemoterapia). Trwają intensywne próby znalezienia leków o większej skuteczności i mniejszej ilości działań niepożądanych. Dodanie do klasycznej chemioterapii przeciwciała hamującego tworzenie nowych naczyń opóźnia progresję choroby, jednak wpływ takiego leczenia na całkowite przeżycie nie jest pewny. Lekami, z którymi wiązane są duże nadzieje są inhibitory PARP, które blokują naprawę uszkodzeń DNA w komórkach nowotworowych prowadząc do ich śmierci. Rozpoznanie i leczenie raka jajnika są niezwykle obciążające emocjonalnie. Poza stresem związanym z obciążającym rozpoznaniem i okaleczającym leczeniem dołączają się problemy dotyczące postrzegania siebie w roli kobiety, obrazu własnego ciała, funkcjonowania seksualnego, kwestie niepłodności czy przedwczesnego przekwitania. Dlatego niezwykle istotna jest pomoc i konsultacja psychologiczna dla pacjentek i ich bliskich.

Rak jajnika w ciąży

Guzy jajnika w ciąży występują rzadko, najczęściej są to zmiany o charakterze łagodnym nie wymagające leczenia operacyjnego. Złośliwe guzy jajnika stanowią jedynie ok. 1% przypadków. Tym niemniej rak jajnika zajmuje piąte miejsce wśród wszystkich raków u kobiet ciężarnych i drugie wśród nowotworów narządu rodnego rozpoznawanych w ciąży. Podejrzenie raka jajnika podczas ciąży wiąże się często z podjęciem niezwykle trudnych decyzji przez kobietę i jej bliskich oraz zespół lekarski: perinatologa, neonatologa, ginekologa-onkologa i patomorfologa.

Profilaktyka raka jajnika

Niestety, nie ma pewnego sposobu na zapobieganie rakowi jajnika. Ryzyko wystąpienia tego nowotworu jest znacznie mniejsze u kobiet stosujących dwuskładnikową antykoncepcję hormonalną, a także tych, które rodziły i karmiły piersią. Rzadziej występuje on również o osób z prawidłową masą ciała, stosujących dietę niskotłuszczową i aktywnych fizycznie. U kobiet z potwierdzoną w badaniach genetycznych mutacją BRCA-1 lub BRCA-2 zalecane jest oznaczenie raz w roku markera CA-125 oraz USG ginekologiczne. U tych kobiet, po 35 roku życia, zaleca się rozważenie profilaktycznego usunięcia jajników z przydatkami –operacja, której poddała się m. in. Angelina Jolie. U kobiet bez stwierdzonych mutacji dziedzicznych, mimo wysokiej śmiertelności raka jajnika, nie stosuje się badań skriningowych. Jest to związane z małą swoistością markera CA-125, co prowadzić może do nadmiernej rozpoznawalności nowotworu i w konsekwencji to zbędnych interwencji medycznych. Obecnie jedynym sposobem na uchronienie się przed rakiem jajnika są regularne zgłaszanie się na konsultacje ginekologiczne i zdrowy tryb życia.

Źródła:

1.    Ebell M.H, Culp M.B., Radke T.J. „A systematic review of symptoms for the diagnosis of ovarian cancer” Am J Prev Med 2016; 50 (3): 384–394

2.    Kujawa K.A., Lisowska K.M „Rak jajnika – od biologii do kliniki” Postepy Hig Med Dosw (online), 2015; 69: 1275-1290

3.    Basta A., Bidziński M., Bieńkiewicz A. et al. „Zalecenia Polskiego Towarzystwa Ginekologii Onkologicznej dotyczące diagnostyki i leczenia raka jajnika” Curr Gynecol Oncol 2017, 15 (1):

5–23 4.    Wielgoś M., Krzakowski M. et al. „Standardy postępowania w przypadkach choroby nowotworowej u kobiety w ciąży. Część II. Rak szyjki macicy, guzy jajnika” Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017; 2 (1): 28–39

5.    Kwiatkowska K., Pawłowska A., Suszczyk D. et al. „Czy otyłość zwiększa ryzyko zachorowania na raka jajnika? Przegląd literatury” Curr Gynecol Oncol 2017, 15 (4): 277–283

6.    Kozak J. „Jakość życia u chorych na raka jajnika” Psychoonkologia 2014, 2: 66–72