Zapalenie ucha: przyczyny, objawy, leczenie, profilaktyka

Zapalenie ucha może dotyczyć zarówno ucha zewnętrznego, jak i środkowego i wewnętrznego. W zależności od rodzaju choroby występują różne objawy i stosowane są różne metody leczenia. Wyjaśniamy, czym jest zapalenie ucha, jak się objawia i jak się je leczy.

Budowa ucha

Narząd słuchu tworzy ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne. Na ucho zewnętrzne składa się małżowina uszna (potocznie zwana uchem) i przewód słuchowy. Błona bębenkowa odgranicza ona ucho zewnętrzne od ucha środkowego.

Części ucha środkowego to trąbka Eustachiusza, czyli przewód łączący je z jamą gardłową, wyrównujący ciśnienie w trakcie przełykania śliny czy ziewania, a także jama bębenkowa z kosteczkami noszącymi nazwę — młoteczek, kowadełko i strzemiączko.

Natomiast ucho środkowe tworzy błędnik błoniasty i błędnik kostny. Odpowiadają one za utrzymanie równowagi i reagują na zmiany pozycji ciała.

Czym jest zapalenie ucha?

Infekcje ucha mogą może dotyczyć każdej z jego części. Zapalenie ucha to stan spowodowany reakcją układu odpornościowego organizmu, który ma na celu usunięcie szkodliwego czynnika, takiego jak bakterie, wirusy lub grzyby.

Jest to najczęstsza przypadłość, z którą pacjenci zgłaszają się do laryngologa.

Ile trwa zapalenie ucha? Zależy to od rodzaju choroby i od jej nasilenia, a także od powodujących ją przyczyn. Może minąć w ciągu kilku dni albo trwać dwa tygodnie. Gdy występują powikłania, leczenie może potrwać jeszcze dłużej.  

Rodzaje zapalenia ucha

W zależności od tego, jakiej części narządu słuchu dotyczy, wyróżniamy zapalenie ucha zewnętrznego, środkowego oraz wewnętrznego (czyli zapalenie błędnika).

Zapalenie ucha środkowego może mieć postać ostrą, podostrą lub przewlekłą.

Zapalenie błędnika może być zapaleniem surowiczym (toksycznym), ropnym lub przewlekłym.

Zapalenie ucha środkowego

Zapalenie ucha środkowego to najczęściej spotykany rodzaj zapalenia ucha, występujący zarówno u dorosłych jak i u dzieci, chociaż w większości przypadków dotyczy najmłodszych pacjentów.

Zapalenie ucha środkowego u dziecka to jedna z najczęstszych chorób zapalnych pojawiających się zwykle od 6 do 24 miesiąca życia. Może to być ostre surowicze zapalenie ucha, ropne zapalenie ucha, bakteryjne lub wirusowe, krwotoczne lub martwicze.

Zapalenie ucha środkowego z wysiękiem inaczej wysiękowe zapalenie ucha środkowego (OME) to choroba z wysiękiem w jamie bębenkowej z zachowaną błoną bębenkową i zaburzoną drożnością trąbki słuchowej.  Podatne na zapalenie ucha z wysiękiem są głównie dzieci do 10 roku życia. 

Zapalenie ucha zewnętrznego

Zapalenie ucha zewnętrznego może mieć postać zapalenia chrzęstnej małżowiny usznej. Może także wystąpić ograniczone zapalenie przewodu słuchowego.

Zapalenie ucha wewnętrznego (błędnika)

Infekcje ucha wewnętrznego mają miejsce, gdy stan zapalny dotyczy błędnika. 

Gdy zakażenie przechodzi z ucha środkowego, występuje jednostronne zapalenie błędnika. Gdy występują inne przyczyny, zapalenie zwykle jest obustronne.

Objawy zapalenia ucha

Objawy zapalenie ucha są różne w zależności, której części narządu słuchu dotyczą.

Gdy występuje zapalenie ucha środkowego objawy występujące to ból ucha, ponadto mogą występować objawy takie jak gorączka, dreszcze, szumy uszne i niedosłuch. Gdy jest to ostre zapalenie ucha, objawy pojawiają się nagle. Podczas badania stwierdza się przekrwienie z pogrubieniem błony bębenkowej. Objawy zapalenia ucha środkowego to także niedrożność trąbki słuchowej, która daje uczucie pełności i napięcia w uchu. Symptomom tym może towarzyszyć ból głowy oraz objawy ogólne, czyli gorączka i złe samopoczucie. 

Zapalenie ucha u dzieci może powodować brak apetytu, wymioty, biegunkę, niepokój i podwyższoną temperaturę ciała.

Przy wysiękowym zapaleniu ucha środkowego występuje postępujący niedosłuch i ucisk w uszach.

Główne objawy zapalenia błędnika to zawroty głowy, zaburzenia równowagi, nudności, wymioty i oczopląs. W przypadku tego typu zapalenia może nie występować ból i ogólne objawy zakażenia. Gdy pojawia się podwyższona temperatura, zwykle oznacza to, że zakażenie przeszło do jamy czaszki.

Objawy zakażenia ucha zewnętrznego mogą być różne w zależności od przyczyny. Pojawia się ból ucha, nasilający się podczas gryzienia pokarmu lub podczas ucisku na małżowinę. W badaniu występuje obrzęk, przekrwienie i zwężenie przewodu słuchowego zewnętrznego wraz z miejscowym stanem zapalnym lub miejscowym wysiękiem.

Przy infekcjach bakteryjnych pojawia się wyciek ropny z ucha, silny ból i upośledzenie słuchu. Gdy występuje półpasiec uszny, zauważalne są wykwity skórne w postaci pęcherzyków w okolicy małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego. Może je poprzedzać silny ból ucha. Pojawia się obwodowe porażenie lub niedowład nerwu twarzowego, uszkodzenie słuchu oraz zawroty głowy.

Zakażenie grzybicze ucha zewnętrznego daje takie objawy jak świąd i występowanie gęstego, kleistego wycieku z ucha, o nieprzyjemny zapachu.

Przyczyny zapalenia ucha

Zapalenie ucha środkowego spowodowane jest zwykle przez zakażenie bakteryjne lub wirusowe. Ryzyko zapalenie ucha środkowego jest większe u osób, które często cierpią na choroby górnych dróg oddechowych. Infekcja może być wtedy przeniesiona z jamy nosowo-gardłowej do ucha.

Czynniki, które mogą spowodować zapalenie ucha wewnętrznego (błędnika) to czynniki infekcyjne oraz nieinfekcyjne. Czynniki infekcyjne to wirusy (wirus odry, świnki, różyczki, cytomegalii, HIV), bakterie, grzyby i pierwotniaki (w przypadku toksoplazmozy).

Częstym zakażeniem wirusowym jest półpasiec uszny, wywoływany przez wirusa Varicella-Zoster, który jest czynnikiem etiologicznym ospy wietrznej.

Czynniki nieinfekcyjne powodują zapalenie błędnika pourazowe lub autoimmunologiczne, jednak te rodzaje zapalenia ucha występuje rzadziej.

Biorąc pod uwagę sposób przenoszenia się zakażenia, można wyróżnić trzy grupy zapaleń błędnika: tympanogenne, meningogenne (zstępujące) i krwiopochodne. Do zapalenia tympanogennego dochodzi, gdy patogeny przechodzą z ucha środkowego do ucha wewnętrznego. Zapalenie meningogenne powoduje przejście procesu zapalnego z opon mózgowo-rdzeniowych, ten typ zakażenia występuje rzadko. Patogeny mogą także przedostać się do ucha wewnętrznego drogą krwiopochodną, dotyczy to wirusów świnki, odry, cytomegalii czy krętków. Zwykle zapalenie błędnika jest powikłaniem przewlekłego zapalenia ucha środkowego.

Zapalenie ucha zewnętrznego najczęściej jest spowodowane infekcją bakteryjną, ale może być to także infekcja wirusowa, grzybicza lub mieszana.

Może być ono także efektem zmian naskórkowych przewodu słuchowego zewnętrznego spowodowanymi oczyszczaniem mechanicznym (patyczkiem), ciałami obcymi oraz maceracją skóry pod wpływem wilgotnego środowiska. Wpływ na wystąpienie zapalenia może mieć moczenie ucha, dlatego może ono wystąpić po kąpieli w zbiorniku wodnym, szczególnie w zanieczyszczonym.

Przyczyną stanu zapalnego w uchu zewnętrznym mogą być również takie choroby jak łuszczyca, trądzik, łojotokowe zapalenie skóry, liszaj rumieniowaty, świerzbiączka, alergie, cukrzyca, a także niedobory odporności.

Natomiast przyczyną zapalenia chrzęstnej małżowiny usznej jest najczęściej zakażenie ran  małżowiny, które powstają w wyniku urazu lub uszkodzenia skóry. 

Ryzyko wystąpienia zapalenia ucha zewnętrznego (czyraków przewodu słuchowego) zwiększa cukrzyca, immunosupresja czy niedobory żywieniowe. 

Leczenie zapalenie ucha

Gdy objawy nie ustępują w ciągu jednego czy dwóch dni, albo gdy występuje gorączka i pogarsza się ogólny stan chorego, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem pierwszego kontaktu. Ustali on plan leczenia. Kiedy jednak leczenie nie przynosi oczekiwanych rezultatów bądź zapalenie ucha często powraca, należy umówić się na konsultację z laryngologiem

Objawów ostrego zapalenie ucha środkowego nie można lekceważyć. Ważne jest wczesne rozpoznanie choroby i odpowiednie leczenie, gdyż zapobiega to powikłaniom takim jak uszkodzenie słuchu.

Lekarz może stwierdzić zapalenie ucha środkowego na podstawie badania fizykalnego oraz pojawiających się symptomów. Rozpoznanie ostrego zapalenia ucha środkowego jest dokonywane za pomocą badania otoskopowego oraz tympanometrii (badanie stosowane w przypadku przewlekłego zapalenia ucha), czyli oceny podatności błony bębenkowej na zmiany ciśnienia w przewodzie słuchowym zewnętrznym.

Gdy mamy do czynienia z zakażeniem bakteryjnym często pobierana jest wydzielina z ucha w celu wykonania badania bakteriologicznego. W przypadku infekcji grzybiczej trzeba określić gatunek grzyba, który ją wywołał.

Przy leczeniu zapalenia ucha stosowane są różne metody, ich wybór zależy od rodzaju choroby.

Leczenie ostrego zapalenia ucha środkowego polega na stosowaniu leków przeciwzapalnych, przeciwbólowych, przeciwgorączkowych, obkurczających miejscowo błonę śluzową nosa, antybiotyków.

Gdy występuje wysiękowe zapalenie ucha, stosuje się leki mukolityczne leki miejscowe do nosa, przedmuchiwanie trąbek sluchowych. Jeśli postępowanie zachowawcze nie przynosi efektu, wykonuje się paracentezę, czyli nakłucie błony bębenkowej w celu usunięcia z ucha patologicznej wydzieliny, odessanie wydzieliny z ucha oraz założenie drenażu wentylacyjnego.

Gdy występuje zapalenie ucha zewnętrznego, stosuje się leki działające miejscowo, ucho czyszczone jest za pomocą ssaka, wacików lub sączków gazowych. Gdy jest to zakażenie bakteryjne, stosuje się miejscowo antybiotyki. W początkowej fazie choroby stosuje się zakładanie na sączkach roztworów powodujących zakwaszenie wnętrza przewodu słuchowego zewnętrznego, czyli roztworu kwasu octowego lub kwasu bornego.

W przypadku półpaśca usznego stosuje się leki przeciwwirusowe, a także leki przeciwbólowe i przeciwwymiotne. Gdy wystąpiło porażenie nerwów twarzy, potrzebna jest rehabilitacja.

Gdy w uchu zewnętrznym występuje zakażenie grzybicze, stosowane są maści przeciwgrzybicze. W celu leczenia czyraka przewodu słuchowego zewnętrznego nakłuwa się go lub nacina oraz stosuje miejscowe opatrunki, w razie konieczności – także antybiotyki.

Leczenie jest zwykle ambulatoryjne, jednak przy zapaleniu błędnika konieczna jest pilna konsultacja otolaryngologiczna, w postaci o ciężkim przebiegu konieczna jest hospitalizacja. Leczenie szpitalne jest także stosowane w przypadku półpaśca usznego. W rzadkich przypadkach, gdy zapaleniu ucha środkowego towarzyszą zmiany kostne (na przykład w przypadku perlakowego zapalenia ucha środkowego), konieczne jest leczenie operacyjne.

Warto podkreślić, że zapalenia uszu mają tendencję do nawrotów, dlatego trzeba zadbać o dokładne wyleczenie choroby.

W celu zapobiegania zapalenia ucha należy, leczyć infekcje dotyczące górnych dróg oddechowych, unikać czyszczenia uszu patyczkiem oraz innych uszkodzeń mechanicznych, a także kąpieli w zanieczyszczonych zbiornikach wodnych. Warto także dbać o higienę uszu oraz unikać zalewania ucha wodą.

Przewlekłe zapalenie ucha

Ostre zapalenie ucha środkowego może przerodzić się w przewlekle. Sprzyjają mu nawracające infekcje górnych dróg oddechowy, zapalenie zatok przynosowych czy choroby migdałków podniebiennych. Przypadłość ta dotyczy zarówno dzieci jak i dorosłych.

Objawy, jakie towarzyszą tej odmianie zapalenia ucha, to pojawiające się okresowe ropno-śluzowe  wycieki z ucha, perforacja błony bębenkowej oraz postępująca utrata słuchu.

Zwykle stosuje się wówczas leczenie zachowawcze, które ma na celu wysuszenie ucha. 

Ciężka postać przewlekłego zapalenia ucha środkowego to przewlekłe perlakowe zapalenie ucha środkowego. Dochodzi wówczas do rozwoju perlaka, tworu, który uszkadza kosteczki słuchowe i noże spowodować utratę słuchu.

Powikłania zapalenia ucha

Zapalenie ucha może skutkować różnymi powikłaniami. Nieleczone zapalenie ucha środkowego może powodować ostre zapalenie wyrostka sutkowatego (jest to najczęstsze powikłanie), niedowład lub porażenie nerwu twarzowego i zapalenie błędnika.

Zapalenie ucha środkowego może prowadzić do powikłań wewnątrzczaszkowych, takich jak – zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień nadtwardówkowy (na zewnątrz opony twardej), ropnia podtwardówkowy, zakrzepowe zapalenie zatoki esowatnej i ropnie mózgu – płata skroniowego i lub móżdżku. Jednak występują one rzadko.