Test NIPT: dlaczego przyszłe mamy powinny go wykonać?

Test NIPT to nieinwazyjne przesiewowe badanie prenatalne oparte na analizie DNA płodu obecnego we krwi matki, które pozwala wykryć zaburzenia chromosomowe płodu już na wczesnym etapie ciąży.

Na czym polegają badania NIPT?

Test NIPT (od ang. non invasive prenatal testing – nieinwazyjne testy prenatalne) to inaczej badanie wolnego DNA płodu, obecnego we krwi kobiety będącej w ciąży. Jest to nieinwazyjne przesiewowe badanie prenatalne, charakteryzujące się wysoką czułością sięgającą nawet 99,9%. Opiera się na analizie wolnych fragmentów DNA płodu obecnych w osoczu i surowicy kobiety ciężarnej. Umożliwia wykrycie nieprawidłowości chromosomalnych u dziecka na wczesnym etapie ciąży, w tym najczęściej występującej trisomii chromosomu 21, czyli zespołu Downa. 

Badanie jest nieinwazyjne, bezpieczne dla płodu i matki, a jednocześnie charakteryzuje się bardzo wysoką czułością i niskim odsetkiem wyników fałszywie dodatnich – takie połączenie było nie do uzyskania w klasycznych testach prenatalnych (nieinwazyjne testy przesiewowe mają stosunkowo niską czułość, natomiast inwazyjne, takie jak amniopunkcja, wiążą się z ryzykiem powikłań dla matki i płodu). Stworzenie badania NIPT stało się możliwe dzięki odkryciu w 1997 r. wolnego DNA płodowego, za które prof. Dennis Y M Lo otrzymał w 2021 r. „Oskara nauki” – Breakthrough Prize in Life Sciences. 

Czym jest wolne płodowe DNA (cffDNA – od: cell free fetal DNA)? To cząsteczki DNA płodu krążące w krwi matki – we wczesnej ciąży stanowią one ok. 3,4%, a w późnej ok. 6,2% całkowitego wolnego DNA obecnego w osoczu ciężarnej. Cząsteczki DNA płodowego (pozakomórkowego) są krótsze i bardziej pofragmentowane niż cząsteczki wolnego DNA pochodzenia matczynego, dzięki czemu można je wyizolować po pobraniu krwi. Uważa się, że pochodzą one najprawdopodobniej z komórek łożyska, które przeszły apoptozę (kontrolowaną śmierć komórki). A ponieważ stężenie cffDNA może mieć związek z występowaniem trisomii chromosomów u płodu, metodę jego oznaczania wykorzystano w badaniach prenatalnych nowej generacji. 

Co to są trisomie chromosomów? Chromosomy są nośnikami naszego materiału genetycznego. Większość ludzi ma 46 chromosomów, z których dwa określają płeć: XX dla kobiet i XY dla mężczyzn. Pozostałe 44 tworzą 22 pary chromosomów, które są numerowane od 1 do 22. Każda para składa się z chromosomu otrzymanego od matki i chromosomu otrzymanego od ojca. Czasami może dojść jednak do zaburzenia tego układu i – najczęściej – wystąpienia trisomii, czyli dodatkowego (trzeciego) chromosomu w danej parze. Osoba z trisomią chromosomu 21 (znaną jako zespół Downa) ma więc trzy zamiast dwóch kopii chromosomu 21 (występuje u niej 47 chromosomów, a nie 46). Co wykrywają badania prenatalne? Przede wszystkim najczęstsze aberracje chromosomowe, taki jak:

• trisomia chromosomu 13 – zespół Pataua, 
• trisomia chromosomu 18 – zespół Edwardsa,
• trisomia chromosomu 21 – zespół Downa. 

Ponieważ NIPT jest badaniem całogenomowym, pozwala również wskazywać rzadkie aberracje chromosomowe, np. mikrodelecje – gdy występuje brak małego fragmentu chromosomu, oraz umożliwia ocenę chromosomów płci i nieprawidłowości w ich obrębie. Dzięki temu rodzice mogą się przygotować na nowy rozdział życia i opiekę nad chorym dzieckiem, możliwe jest też podjęcie leczenia płodu jeszcze przed narodzeniem, np. w przypadku niektórych wad serca. 

Czym różni się test NIPT od innych badań prenatalnych?

Klasyczne badania prenatalne można podzielić na nieinwazyjne i inwazyjne. Te pierwsze są bezpieczne dla matki i płodu, jednak charakteryzują się 5% odsetkiem wyników fałszywie pozytywnych – co oznacza, że na 100 zdrowych płodów 5 jest klasyfikowanych z wynikiem dodatnim i może być niepotrzebnie poddanych dalszym inwazyjnym procedurom, obarczonych ryzykiem powikłań. Do nieinwazyjnych badań prenatalnych należą przede wszystkim:

• USG I trymestru, wykonywane między 11. a 14. tygodniem ciąży – badanie to polega na ocenie anatomii zarodka wraz z oceną przezierności karkowej oraz budowie kości nosowej; nieprawidłowości wskazują na podwyższone ryzyko wystąpienia wad genetycznych, takich jak zespół Downa, zespół Edwardsa, zespół Pataua czy wady cewy nerwowej. USG I trymestru wykonywane jest przez powłoki brzuszne (USG przezpochwowe w ciąży wykonywane jest tylko na samym początku albo w celu oceny kanału szyjki macicy przy USG II trymestru).
• Test podwójny, test PAPP-A – jedno z najczęściej wykonywanych badań prenatalnych, oparte o USG I trymestru i analizę krwi matki w kierunku markerów zmian genetycznych (stężenie białka A i wolnej jednostki beta-hCG). Wynik testu PAPP-A wskazujący na wysokie ryzyko wystąpienia chorób genetycznych wymaga potwierdzenia badaniem inwazyjnym.

Do badań inwazyjnych należy przede wszystkim:

• Amniopunkcja – pobranie wód płodowych, w których znajdują się komórki płodu, poprzez nakłucie powłoki brzusznej kobiety ciężarnej. Umożliwia to analizę chromosomów w kierunku genetycznych wad wrodzonych. Badanie jest obarczone ryzykiem powikłań, przede wszystkim poronienia, uszkodzeniem łożyska lub pępowiny, krwawieniem, pęknięciem pęcherza płodowego.   

Zarówno test NIPT, jak i inne nieinwazyjne metody prenatalne są badaniami przesiewowymi – oceniają więc statystyczne ryzyko wystąpienia u płodu konkretnego zespołu genetycznego, ale nie stawiają rozpoznania. Nieprawidłowe wyniki muszą być zweryfikowane za pomocą analizy materiału genetycznego płodu pobranego metodą inwazyjną. Wysoka czułość NIPT w wykrywaniu najczęstszych trisomii przy bardzo niskim wskaźniku wyników fałszywie dodatnich pozwala jednak w wielu sytuacjach uniknąć diagnostyki inwazyjnej i niepotrzebnego ryzyka z nią związanego – u zdrowych dzieci.  

Jak wygląda badanie wolnego płodowego DNA?

Jest to badanie nieinwazyjne, bezpieczne zarówno dla dziecka, jak i matki. Co warto wiedzieć o jego przebiegu? 

• Wolne płodowe DNA jest wykrywalne w krwi matki już od ok. 5. tygodnia ciąży i potem stopniowo wzrasta. Zwykle po 10. tygodniu ciąży ilość jego cząsteczek jest wystarczająca do przeprowadzenia badania.  
• Pobranie krwi do badania wygląda jak zwykłe pobranie krwi w celu zbadania np. morfologii. Nie wiąże się więc z ryzykiem uszkodzenia płodu, poronienia i innych powikłań. 
• Zgodnie z rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników (PTGiP) oraz Polskiego Towarzystwa Genetyki Człowieka (PTGC) badanie NIPT powinno być zaproponowane ciężarnej, jeśli ryzyko wyliczone na podstawie wyniku badania przesiewowego w I trymestrze ciąży wynosi 1:100–1000 lub gdy pacjentka nie miała wykonanej diagnostyki w I trymestrze ciąży, a należy do grupy podwyższonego ryzyka (przede wszystkim wiek po 35. roku życia, urodzenie dziecka z wadą genetyczną w poprzedniej ciąży, przypadki aberracji chromosomowych w rodzinie). 
• Wskazaniem do testu są też nieprawidłowe wyniki tradycyjnych badań prenatalnych (USG i testu PAPP-A). 
• Przeciwwskazaniami do wykonania testu NIPT są zabieg transfuzji krwi u matki, terapia komórkami macierzystymi, immunoterapia lub transplantacja, a także choroba nowotworowa.
• Wynik testu zwykle otrzymuje się po ok. 10-14 dniach. 

Badaniu NIPT – ze względu na całkowitą nieinwazyjność – mogą się też poddać młode mamy, które w czasie ciąży odczuwają niepokój o stan zdrowia dziecka. 

Źródła:

Moczulska H., Borowiec M., Sieroszewski P. Zastosowanie testu oceny wolnego DNA płodu w diagnostyce prenatalnej na podstawie rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego i Polskiego Towarzystwa Genetyki Człowieka – uwagi praktyczne; Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, 2016; tom 1 (1): 10-12;
Broszura informacyjna na temat nieinwazyjnego testu prenatalnego (NIPT), Instytut Matki i Dziecka, UZ Leuven;
Łaczmańska I., Stembalska A. Nieinwazyjny test NIFTY w diagnostyce najczęstszych trisomii chromosomowych u płodu; Ginekol. Pol., 2014; 85: 300-303.