Zespół ogona końskiego - czym jest?

Zespół ogona końskiego jest rzadkim schorzeniem neurologicznym, wynikającym z uszkodzenia korzeni nerwów rdzeniowych w odcinku lędźwiowym i krzyżowym. Rdzeń kręgowy jest położony wewnątrz kręgosłupa w kanale kręgowym. Na całym przebiegu odchodzą od niego parzyste nerwy rdzeniowe, wychodzące z kanału kręgowego przez otwory znajdujące się pomiędzy kolejnymi kręgami. W zależności od wysokości, na której wychodzą, unerwiają one tułów oraz kończyny dolne i górne, a także narządy wewnętrzne. Rdzeń kręgowy kończy się na wysokości górnej krawędzi drugiego kręgu lędźwiowego. Jego końcowa część nazywana jest stożkiem rdzeniowym. Ostatnie nerwy rdzeniowe biegną w kanale kręgowym poniżej zakończenia rdzenia tworząc tzw. ogon koński (łac. cauda equina). Nerwy te odpowiadają za unerwienie dolnych partii ciała – okolic krocza i kończyn dolnych. Ponadto unerwiają także końcowy odcinek jelita grubego i pęcherz moczowy a także narządy płciowe. Ograniczenie przestrzeni kanału kręgowego przez trzony i łuki kręgów ze wszystkich stron powoduje, że w przypadku istnienia wpuklających się do niego patologicznych struktur dochodzi do uciśnięcia przebiegających wewnątrz nerwów. Do ucisku korzeni ostatnich nerwów rdzeniowych może dojść wskutek dyskopatii poniżej poziomu L1-L2 lub wzrostu guza wewnątrz kanału kręgowego. Wówczas obserwowany jest charakterystyczny zespół objawowy nazywany zespołem ogona końskiego. 

Zespół ogona końskiego – przyczyny

Najczęstszą przyczyną wystąpienia zespołu ogona końskiego jest zaawansowana przepuklina krążka międzykręgowego poniżej poziomu L1-L2 wpuklająca się do kanału kręgowego. Może on być także powikłaniem po operacyjnym leczeniu przepukliny lub innych zabiegach w tym regionie, a także po znieczuleniu zewnątrzoponowym. Do rzadkich przyczyn należą urazy i złamania w odcinku lędźwiowym i krzyżowym, wzrost guzów wewnątrz kanału kręgowego, krwotok podpajęczynówkowy, wady rozwojowe lub infekcje z wytworzeniem ropnia uciskającego korzenie nerwowe.

Zespół ogona końskiego - objawy

Uszkodzenie korzeni nerwów wychodzących z końcowej części rdzenia kręgowego jest widoczne w postaci charakterystycznego zespołu objawów dotyczących unerwianych przez nie narządów. Należą do nich bóle i zaburzenia czucia w obrębie krocza i wewnętrznej powierzchni ud oraz niesymetryczny niedowład kończyn dolnych, zwłaszcza w odcinku dystalnym (tzw. „opadające stopy”). Nierzadko występuje jedno- lub obustronna rwa kulszowa. Zaburzenia czynności pęcherza moczowego i odbytnicy manifestują się trudnościami w oddawaniu moczu, aż do jego całkowitego zatrzymania oraz zaparciami. U pacjentów obserwowane są także zaburzenia erekcji. Objawy nasilają się podczas jazdy na rowerze oraz schodzenia.

Zespół ogona końskiego - diagnostyka

Występowanie bólów dolnego odcinka kręgosłupa w szczególności przebiegających z zaburzeniami czuciowymi i ruchowymi w obrębie kończyn dolnych czy trudnościami w oddawaniu moczu i stolca powinno skłonić do jak najszybszej wizyty u lekarza (neurolog). Pacjenci, u których podejrzewa się zespół ogona końskiego wymagają konsultacji neurologicznej jak i neurochirurgicznej. W procesie diagnostycznym poza dokładnym wywiadem chorobowym i badaniem neurologicznym wykorzystuje się również badania obrazowe. Najczęściej wykonywana jest tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny. Są one przydatne nie tylko w wykrywaniu zmian chorobowych, ale także przy planowaniu leczenia. 

Zespół końskiego ogona – leczenie

Ucisk na korzenie nerwów rdzeniowych wymaga jak najszybszego chirurgicznego odbarczenia kanału kręgowego. Zaleca się wykonanie operacji maksymalnie 48 godzin od rozpoznania, szczególnie jeśli występują poważne zaburzenia ruchowo-czuciowe oraz zatrzymanie moczu i stolca. Korzenie nerwowe mają pewną zdolność do regeneracji po usunięciu przyczyny uszkodzenia. Jednak ucisk powoduje zaburzenia ich ukrwienia, prowadzące do obumierania komórek nerwowych. Stąd zwlekanie z rozpoczęciem leczenia zwiększa szansę rozwoju nieodwracalnych zmian. Szybkie rozpoznanie i wdrożenie leczenia jest niezwykle ważne dla rokowania pacjentów. Im szybciej dojdzie do dekompresji, tym większa szansa na przywrócenie właściwej funkcji układu moczowo-płciowego i uniknięcie trwałych niedowładów kończyn dolnych.

Zespół ogona końskiego - fizjoterapia

Fizjoterapia jest niezwykle istotną częścią leczenia wielu zaburzeń zarówno układu kostnego jak i nerwowego. Dolegliwości bólowe kręgosłupa są częstą przyczyną kierowania pacjentów na rehabilitację. Jest ona szeroko stosowana również w przypadku chorób krążka międzykręgowego. Właściwie dobrane ćwiczenia mają w tych schorzeniach udowodnioną skuteczność, hamują ich postęp i pozwalają na ograniczenie dolegliwości bólowych. Należy jednak zachować szczególną czujność. Wystąpienie objawów takich jak zaburzenia czucia w obrębie krocza i kończyn dolnych, niedowłady kończyn dolnych oraz zaburzenia czynności zwieraczy powinny skłonić do natychmiastowej diagnostyki. Zespół ogona końskiego jest przeciwwskazaniem do prowadzenia fizjoterapii i wymaga pilnej interwencji chirurgicznej.

Rehabilitacja powinna być natomiast prowadzona po operacji. Ćwiczenia wzmacniające mięśnie kończyn są istotnym elementem rekonwalescencji. Pomagają one uniknąć zaników mięśniowych oraz przyspieszają powrót do sprawności. Decyzja o rozpoczęciu fizjoterapii i jej rodzaju jest zależna od stanu pacjenta oraz przyczyny uszkodzenia korzeni nerwowych, a jej podjęcie należy do zespołu terapeutycznego.     

Źródła:

1. Adam Bochenek, Michał Reicher. Anatomia człowieka. Warszawa, 2010 Wydawnictwo Lekarskie PZWL ​ISBN 978-83-200-3848-4​
2. Lewis P. Rowland, Timothy A. Pedley. Neurologia Meritta. Wrocław, 2012. Elsevier Urban & Partner. ISBN: 978-83-7609-531-8
3. Andrew Quaile. Cauda equina syndrome – the questions. Int Orthop. 2019 Apr;43(4):957-961.
4. Leo Spector, Luke Madigan, Alfred Rhyne et al. Cauda equina syndrome. J Am Acad Orthop Surg. 2008 Aug;16(8):471-9.
5. Stylianos Kapetanakis, Constantinos Chaniotakis, Constantinos Kazakos, Jannis V. Papathanasiou. Cauda equina syndrome due to lumbar disc herniation: a review of literature. Folia Med (Plovdiv). 2017 Dec 20;59(4):377-386.
6. Fraser Ferguson, Lesley Holdsworth, Danny Rafferty. Low back pain and physiotherapy use of red flags: the evidence from Scotland. Physiotherapy. 2010 Dec;96(4):282-8. doi: 10.1016/j.physio.2010.01.001.