Co to jest awitaminoza?

Awitaminoza to stan będący efektem braku lub znacznego niedoboru w organizmie niezbędnych witamin. Może być następstwem niedostarczania ich w wystarczającej ilości w pożywieniu, zaburzeń wchłaniania lub skutkiem rozmaitych stanów chorobowych. Może powodować różnorodne nieprawidłowości w funkcjonowaniu organizmu. Wyjaśniamy, co to jest awitaminoza i jakie powoduje objawy, a także czym różni się od hipowitaminozy.

Co to są witaminy?

Witaminy to związki organiczne, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, które wpływają na przebieg wielu zachodzących w nim procesów. 

Większość witamin trzeba dostarczać z pożywieniem, niektóre z nich, takie jak witaminy z grupy B – B1, B6, B12, PP, biotyna czy witamina K, w niewielkich ilościach syntezowane są przez bakterie jelitowe. Witamina D z kolei jest syntetyzowana w skórze w wyniku promieniowania UVB.

Witaminy dzieli się na rozpuszczalne w wodzie oraz rozpuszczalne w tłuszczach. Do pierwszej z grup należą witaminy z grupy B, czyli B1, B2, B6, B12, a także witamina C, PP, biotyna, kwas foliowy i kwas pantotenowy.

Nadmiar tych witamin jest usuwany z organizmu (z moczem), nie są one kumulowane, dlatego trzeba dbać o ich codzienne dostarczanie do organizmu.

Natomiast witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, do których należą witaminy: A, D, E oraz K, mogą być magazynowane (głównie w wątrobie), dlatego nie muszą być spożywane w zalecanych ilościach każdego dnia, a na przykład kilka razy w miesiącu czy tygodniu. Ponieważ rozpuszczają się w tłuszczach, do ich przyswojenia organizm potrzebuje właśnie tłuszczu, zawartego w diecie.

Jaką rolę odgrywają witaminy?

Witaminy biorą udział w wielu procesach biochemicznych, dlatego ich rola jest bardzo ważna i od ich dostarczania zależy zdrowie i kondycja organizmu.

Witamina C zapobiega szkorbutowi, zwiększa odporność, ułatwia wchłanianie żelaza niehemowego, bierze udział w syntezie kolagenu, który jest podstawowym składnikiem tkanki łącznej, a także w syntezie substancji macierzystych chrząstek, kości czy substancji uszczelniającej naczynia włosowate.

Witamina C, podobnie jak witaminy A i E to witamina antyoksydacyjna, co oznacza, że zabezpiecza organizm przed szkodliwym działaniem wolnych rodników i nadtlenków lipidowych.

Źródłem witaminy C są warzywa i owoce, takie jak papryka, pomidory, brukselka, kapusta, porzeczki, kiwi, truskawki czy owoce cytrusowe.

Witamina B1 reguluje przemianę węglowodanów, a także bierze udział w procesach energetycznych i neurofizjologicznych, wpływa na układ nerwowy, mięśniowy i pracę serca.

Głównym źródłem witaminy B1 są produkty zbożowe, mięso i wędliny oraz nasiona roślin strączkowych.

Witamina B2 jest niezbędna do prawidłowego rozwoju młodych organizmów, uczestniczy w metabolizmie tłuszczów, białek i węglowodanów i wytwarzaniu energii. Jest także ważna dla funkcjonowania wzroku, skóry, układu nerwowego oraz odpornościowego.

Witaminy B6 i B12 mają między innymi wpływ na układ krwiotwórczy i powstawanie krwinek czerwonych w szpiku.

Witaminy te dostarczamy głównie, pijąc mleko i jedząc jego przetwory, jaja, mięso, ryby, produkty zbożowe (pełnoziarniste) czy nasiona roślin strączkowych.

Witamina PP jest natomiast niezbędna do funkcjonowania układu nerwowego i mózgu, wpływa na syntezę hormonów płciowych, kortyzolu, tyroksyny i insuliny, obniża stężenie cholesterolu we krwi, wpływa na stan przewodu pokarmowego.

Kwas pantotenowy (witamina B5) bierze udział w przemianie białek, tłuszczów i węglowodanów oraz wielu niezbędnych związków w organizmie, a kwas foliowy wpływa na rozwój wszystkich komórek w organizmie. Zapobiega rozwojowi wad cewy nerwowej u noworodków.

Witamina B5 występuje w wielu produktach spożywczych, zarówno pochodzenia zwierzęcego jak i roślinnego, natomiast kwas foliowy występuje tylko w formie syntetycznej. Z żywnością dostarczamy związki, które są przekształcane w kwas foliowy.

Z kolei witamina A jest niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania narządu wzroku, skóry, błon śluzowych i dla wzrostu organizmu. Podobnie jak inne przeciwutleniacze, czyli witamina C i E, chroni organizm przed przedwczesnym starzeniem się, nowotworami i chorobami układu krążenia.

Witamina A występuje głównie w produktach zwierzęcych takich jak tran, wątroba, mleko, masło, śmietana, żółtka jaj, natomiast w produktach roślinnych znajdują się karoteny, przerabiane następnie na witaminę A. Są one składnikiem warzyw i owoców o żółtej, pomarańczowej i zielonej barwie (takich jak marchew, dynia, pomidory, morele, wiśnie, szpinak, pomarańcze itp.).

Natomiast witamina D wpływa na funkcjonowania całego organizmu, między innymi ma kluczowy wpływ na układ kostny, gdyż pomaga wchłaniać wapń w jelitach i ułatwia jego transport do kości, reguluje też gospodarkę wapniowo-fosforową i wzmacnia system odpornościowy, a jej prawidłowy poziom ma znaczenie w profilaktyce przeciwnowotworowej.

Powstaje w skórze pod wpływem promieni słonecznych, a w pokarmach zawarta jest w niewielkich ilościach. Zawiera ją tran, ryby, wątroba, mleko czy masło.

Witamina E, która oprócz działania antyoksydacyjnego, zapobiega rozwojowi takich chorób jak miażdżyca czy stłuszczenie wątroby i przeciwdziała bezpłodności, jest zawarta w olejach, maśle, jajach czy produktach zbożowych (pełnoziarnistych).

Źródłem witaminy K, mającej działanie przeciwkrwotoczne i biorącej udział w procesach tworzenia kości,  są zielone warzywa (sałata, szpinak, brukselka, brokuły).

Awitaminoza a hipowitaminoza

Hipowitaminoza czyli niedobór witamin spowodowany jest zbyt małą ich ilością w organizmie. Powodem hipowitaminozy może być spożywanie zbyt małej ilości produktów, które zawierają daną witaminę, może także wynikać z zaburzeń wchłaniania witamin albo być skutkiem przyjmowania niektórych leków. Hipowitaminoza może być także efektem niektórych chorób.

Narażone są na nią osoby, które nadużywają alkoholu, osoby starsze, osoby cierpiące na choroby wątroby i przewodu pokarmowego, na cukrzycę czy osoby niedożywione, albo osoby po zabiegach chirurgicznych, chore na nowotwory, palacze tytoniu czy osoby preferujące diety wysokowęglowodanowe oraz wegetarianie.

Zapobiega hipowitaminozie stosowanie zbilansowanej diety, która dostarcza wszystkich niezbędnych składników odżywczych, w tym witamin. Powinna to być dieta bogata w białko, tłuszcze i węglowodany, przyjmowane w odpowiednich proporcjach, a także w warzywa i owoce. W razie potrzeby i po konsultacji z lekarzem należy przyjmować brakujące w pożywieniu witaminy w postaci leków. 

Natomiast wszystkim zaleca się, szczególnie w okresie od jesieni do wiosny, dodatkowe przyjmowanie witaminy D.

Co to jest awitaminoza?

Długotrwały niedobór witamin czyli hipowitaminoza może prowadzić do braku określonych witamin w organizmie czyli do awitaminozy. 

Całkowite awitaminozy rzadko spotyka się obecnie w krajach rozwiniętych, częściej mamy do czynienia z niedoborem witamin. Jednak w sytuacji, gdy przez dłuższy czas nie uzupełnia się brakujących witamin, może to doprowadzić do awitaminozy.

Przyczyny awitaminozy mogą być różnorodne. Może ona być spowodowana długotrwałym stosowaniem zbyt ubogiej i jednostronnej diety, na przykład wegańskiej, gdy jednocześnie nie dba się o suplementowanie witamin B12 i D.

Przyczyną braku witaminy B12 mogą być także zaburzenia wchłaniania, na przykład choroba Addisona i Biermera, czyli niedokrwistość złośliwa.

Natomiast brak witaminy B1  może być spowodowany leczeniem sulfonamidami i antybiotykami.

Awitaminoza witaminy C może być efektem długotrwałego braku w pożywieniu owoców i warzyw.

Objawy awitaminozy i jej leczenie 

Awitaminoza może powodować różnorodne zaburzenia i objawy, które zależą od tego, których witamin brakuje. 

W przypadku awitaminozy B1 (tiaminy) może się pojawić choroba „beri-beri”, objawiająca się zaburzeniami w układzie nerwowym i sercowo-naczyniowym. 

W przypadku tej choroby obserwowany jest brak apetytu, zmęczenie, zaburzenie pracy serca i  bóle w nogach. Następnie może się rozwinąć ogólne zapalenie nerwów z nadmierną pobudliwością i drgawkami, prowadzące do stanów zwyrodnienia nerwów, porażeń, a  nawet do śmierci.

Znaczny niedobór lub brak niacyny (witaminy B3) może doprowadzić do pelagry. Jest to choroba, do której objawów należą wymioty, biegunka, bolesność języka i ust, zapalenie skóry, nadwrażliwość na światło oraz zaburzenia psychiczne. 

Natomiast niedobór lub brak witaminy B12 może spowodować anemię megaloblastyczną, objawiającą się niedokrwistością, a także symptomami ze strony układu pokarmowego oraz nerwowego. 

Brak witamin z grupy B może powodować także wypadanie włosów, nieprawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego i wzroku.

Poważny niedobór lub brak witaminy A może być przyczyną zaburzeń widzenia, utraty przejrzystości gałki ocznej i oraz tzw. ślepoty zmierzchowej, czyli utrudnionego widzenia po zmroku. 

Brak witaminy C prowadzi do szkorbutu, który objawia się krwawieniem z dziąseł i wypadaniem zębów. 

Brak witaminy E może być przyczyną poronień, niedokrwistości, osłabienia mięśni czy większym ryzykiem chorób serca.

W momencie, gdy stwierdzana jest awitaminoza leczenie rozpoczyna się od określenia przyczyny tego stanu. Jeśli wynika on z błędów żywieniowych, stosuje się odpowiednio zbilansowaną dietę i w razie potrzeby suplementuje brakujące witaminy.

Jeżeli dieta jest prawidłowa i zróżnicowana, szukamy innej przyczyny – zaburzeń wchłaniania czy nadmiernej utraty witamin z organizmu i wdrażamy dodatkowe leczenie przyczynowe.

Zawsze w przypadku podejrzenia hipowitaminozy czy awitaminozy trzeba się skonsultować z lekarzem w celu przeprowadzenia dokładnej diagnostyki. Bez konsultacji lekarskiej lepiej także nie decydować o przyjmowaniu witamin w postaci leków czy suplementów.

Warto dodać, że przyjmowanie witamin w nadmiernych ilościach (zwykle w postaci suplementów) jest szkodliwe i może nawet prowadzić do hiperwitaminozy (nadmiaru witamin). Może to dotyczyć na przykład witaminy A czy D, które przyjmowane w nadmiernych ilościach mogą być toksyczne. Dawki przyjmowanych witamin najlepiej skonsultować z lekarzem lub dietetykiem.

Pamiętajmy, że najlepszym źródłem witamin jest pokarm. Prawidłowa dieta śródziemnomorska dostarcza odpowiednią ilość prawie wszystkich witamin, które są w tej postaci najlepiej wchłaniane w naszym przewodzie pokarmowym. Kierujmy się więc zasadą - lepsza świeża papryka niż suplement z witaminą C w składzie.

Źródła: 

Przygoda B., Wierzejska R., Matczuk,E. ,et al., Witaminy, W: Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, red. Jarosz m. Rychlik E., Stoś K., Chrzewska J., Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, 2020 
Bubko I, Gruber B.M., Anuszewska E.L., Rola tiaminy w chorobach neurodegeneracyjnych, Postępy Higieny i Medycyny Doświadczalnej, 2015, 69,1096-1106
Gawęcki J., Hryniewiecki L. (red.): Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, PWN, Warszawa 1998