Choroba afektywna dwubiegunowa. Przyczyny, objawy i leczenia ChAD

W codziennym życiu często swobodnie i w sposób bezwiedny używamy pojęć takich jak mania czy depresja. Warto jednak zdawać sobie sprawę, że zespoły te zaliczane są w klasyfikacji psychiatrycznej do tzw. zaburzeń nastroju charakteryzujących się określonymi objawami emocjonalnymi, behawioralnymi, poznawczymi i biologicznymi. Oprócz zaburzeń depresyjnych, do grupy tej zaliczamy zaburzenia pod postacią choroby afektywnej dwubiegunowej. Dowiedz się czym jest choroba dwubiegunowa, jakie są jej przyczyny, objawy oraz w jaki sposób można ją leczyć. 

Choroba afektywna dwubiegunowa kiedyś nazywana była chorobą lub psychozą maniakalno-depresyjną lub cyklofrenią. Częstość jej występowania szacowana jest na około 2 procent, ale rozpowszechnienie wszystkich zaburzeń należących do jej spektrum - na 6 do 11 procent, Choroba dwubiegunowa jest poważnym problemem społecznym, ponieważ według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zajmuje szóste miejsce wśród czynników, które powodują niezdolność do pracy u osób młodych. Jest także drugą co do częstości przyczyną niezdolności do pracy z powodów psychiatrycznych. 

Czym jest choroba afektywna dwubiegunowa?

Choroba afektywna dwubiegunowa (ChAD) to zaburzenie objawiające się naprzemiennym występowaniem zespołów maniakalnych i depresyjnych. Występuje z równą częstością u obu płci, a ryzyko zachorowania w populacji ogólnej wynosi 1-2%. ChAD może przyjmować rożne postacie. Psychiatria wyróżnia:
•    ChAD typu I - gdy w przebiegu choroby oprócz stanów depresyjnych można zaob-serwować typowe stany maniakalne
•    ChAD typu II - gdy obok stanów depresyjnych występują epizody hipomanii (łagod-niejszej formy manii)
•    ChAD typu III – polegająca na pojawianiu się nawracającym stanów depresji, stanów manii lub hipomanii, które wywoływane są zbyt silnie działającymi lekami przeciwde-presyjnymi
•    choroba afektywna sezonowa – depresja występuje w okresie jesienno-zimowym, a mania lub hipomania – w okresie wiosenno-letnim
•    cyklotymia – to stan przewlekły, dystymia występuje na przemian z hipomanią
•    miękkie spektrum ChAD jest wtedy, gdy nie rozpoznaje się epizodów manii czy hipo-manii, ale pewne cechy dwubiegunowości, która pojawiają się w odpowiedniej konfi-guracji, liczbie i nasileniu
•    mania jednobiegunowa – to rzadka postać choroby, która polega na tym, że występują tylko okresy maniakalne lub hipomaniakalne, bez epizodów depresji

Mania jest określana jako odczuwanie nadmiernego podekscytowania i przypływu energii, którym towarzyszy duża pewność siebie i pragnienie wyrażenia siebie w sposób kreatywny, ale także niepokój. W tej fazie osoba cierpiąca na ChAD odczuwa mniejsza potrzebę snu niż zazwyczaj, może podejmować lekkomyślne decyzje, podąża za impulsami, nie biorąc pod uwagę konsekwencji swoich czynów.

Hipomania, jako łagodniejsza forma manii, powoduje, że chory ma zmniejszone zapotrzebo-wanie na sen, ma więcej energii niż zwykle, myśli bardziej pozytywnie niż na co dzień oraz wykazuje większą kreatywność.

Depresja to skrajnie przeciwny stan, osoba chora odczuwa wówczas, że wszystkie jego pra-gnienia, radość i energia minęły, odczuwa przygnębienie, złość lub rozdrażnienie, nie czuje szczęścia, nawet, gdy robi, to co lubi. Ma także problemy z zasypianiem i dobrym snem, lub przeciwnie – śpi za dużo, nie ma apetytu lub je za dużo, w związku z tym może albo chudnąć albo przybierać na wadze. Towarzyszy temu niska samoocena, poczucie wstydu, poczucie widny, problemy z koncentracją, a nawet myśli samobójcze. Mogą także pojawić się sympto-my somatyczne takie jak bóle, na przykład pleców, głowy czy brzucha. 

Epizody mogą występować po sobie w różnych okresach, raz na kilka lat, ale najczęściej zda-rza się jeden lub kilka epizodów rocznie. Zmiany nastroju mogą być także częstsze, w skraj-nych przypadkach mogą nawet następować w ciągu jednego dnia. 

Okresy remisji to stan bez choroby lub stan, gdy objawy choroby dwubiegunowej są bardzo nieznaczne.

Przyczyny choroby dwubiegunowej

Trudno jest wymienić jeden czynnik sprawczy mogący być przyczyną powstawania tej przypadłości. Choroba dwubiegunowa może mieć różne przyczyny. Teorią, która zasługuje na uwagę jest tzw. teoria neuroprzekaźnikowa, według której ChAD jest skutkiem naprzemiennie wzmożonej lub osłabionej aktywności układu dopaminergicznego mózgu, co odzwierciedlają odpowiednio epizody manii lub depresji. 

U części chorych, w badaniach neuroobrazowych (głównie w rezonansie magnetycznym), można zlokalizować zmiany czynnościowe i strukturalne w obszarach kory przedczołowej i układu limbicznego mózgu, co może świadczyć o tym, iż zaburzenia dwubiegunowe mogą być wynikiem nieprawidłowości rozwoju sieci neuronalnych w strukturach kluczowych dla regulacji emocji. Niezależnie od podejrzewanej etiologii, w tym momencie nie jest znany żaden skuteczny sposób zapobiegania rozwojowi ChAD. 

Mówi się także o czynnikach psychologicznych, społecznych i środowiskowych, które mogą wyzwalać, a także łagodzić lub nasilać objawy choroby afektywnej dwubiegunowej. Mogą to być stresujące wydarzenia życiowe, takie jak poważna choroba, strata bliskiej osoby, strata pracy, zmiana miejsca zamieszkania czy poród.

Czy choroba dwubiegunowa jest dziedziczna?

Czynnik genetyczny również pozostaje nie bez znaczenia. Chociaż nie wyróżniono do tej pory pojedynczego genu mogącego wywoływać to zaburzenie, to należy zwrócić uwagę, że u krewnych pierwszego stopnia prawdopodobieństwo wystąpienia ChAD jest 7 razy większe, niż w populacji ogólnej. Ponadto u dzieci rodziców z rozpoznaniem tego zaburzenia, ryzyko ujawnienia choroby ocenia się na 75%.

Objawy choroby afektywnej dwubiegunowej

Przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej jest nieprzewidywalny - pierwszym objawem może być wystąpienie zarówno manii, hipomanii, epizodu mieszanego, jak i depresji. 

Epizody maniakalne

Zespół maniakalny charakteryzuje się podwyższonym nastrojem oraz pobudzeniem psychoruchowym, które utrzymują się co najmniej 4 dni. U chorego może występować wtedy gonitwa myśli, odhamowanie seksualne, trudności w koncentracji, drażliwość, zmniejszona potrzeba snu, gadatliwość i co charakterystyczne - skłonność do podejmowania lekkomyślnych decyzji oraz zawyżona samoocena (nawet euforia).

Gdy mamy do czynienia z niewielkim nasileniem tych objawów (nie zakłócają one funkcjonowania społecznego) lub nie są spełnione kryteria czasowe manii, możemy wtedy mówić o tzw. zespołach hipomaniakalnych, które również są jedną ze składowych choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD typu II).

Epizody depresyjne

W przeciwieństwie do manii, zespół depresyjny charakteryzuje się obniżeniem nastroju i spadkiem aktywności psychoruchowej. Epizod choroby powoduje, że chory może prezentować objawy, takie jak utrata wiary w siebie, brak zainteresowań, nieracjonalne poczucie winy, bezsenność, spadek apetytu, podatność na zmęczenie, problemy z pamięcią i koncentracją. 

Epizody mieszane 

Podczas ChAD mogą także wystąpić epizody mieszane, co przejawia się symptomami zarówno depresji jak manii/hipomanii jednocześnie. Spowolnieniu psychoruchowemu może towarzyszyć m.in. przyspieszenie myśli, niepokój, drażliwość, a większej aktywności – smutek, utrata sensu życia czy myśli samobójcze.

Objawy psychotyczne w ChAD

Gdy mamy do czynienia z takim schorzeniem jak choroba dwubiegunowa, objawy psychotyczne, które się wówczas mogą pojawić, (chociaż nie muszą) polegają na tym, że chory może postrzegać oraz interpretować rzeczywistość w sposób zniekształcony. Taki stan jest nazywany depresją lub manią psychotyczną. Mogą go wyzwolić nagłe, traumatyczne zdarzenia lub przeżycia.

Chorzy w stanie psychozy depresyjnej mogą mieć przekonanie, że są prześladowani i oczerniani, mogą unikać pewnych sytuacji i osób. Natomiast psychoza maniakalna sprawia, że postrzegają siebie jako kogoś niezwykłego, wierzą, że mają niezwykłą moc, mogą rozwiązać problemy świata itd. 

Rozpoznanie i diagnoza dwubiegunowości

Objawy choroby dwubiegunowej mogą się pojawić w każdym wieku, jednak najczęściej diagnozuje się ją pod koniec okresu dojrzewania lub w okresie wczesnej dorosłości. Symptomy te mogą być różne, mogą się także zmieniać z biegiem czasu. 

Ważne jest, aby chorobę tę rozpoznać jak najwcześniej i od razu rozpocząć leczenie. Jednak ChAD niełatwo jest zdiagnozować, choroba może zacząć się od depresji i wówczas trudno określić, czy jest to właśnie to zaburzenie czy inne, w ramach którego również pojawiają się epizody depresyjne, albo czy jest to depresja. Natomiast objawy manii lub hipomanii mogą być lekceważone przez pacjentów.

Przyjmuje się, że choroba afektywna dwubiegunowa jest rozpoznawana, gdy występują co najmniej dwa nawroty choroby, w tym jeden epizod manii (lub hipomanii) albo epizod mieszany. Jeżeli występują jedynie epizody depresyjne, rozpoznawane jest zaburzenie afektywne jednobiegunowe czyli depresja nawracająca. Często ChAD jest rozpoznawana po dłuższym okresie leczenia właśnie depresji nawracającej.

W przypadku pojawienia się objawów, należy skorzystać z pomocy lekarza, na przykład lekarza pierwszego kontaktu lub lekarza psychiatry (do tego specjalisty nie jest potrzebne skierowanie).

Leczenie ChAD

Leczenie choroby afektywnej dwubiegunowej polega na leczeniu podtrzymującym, które ma charakter profilaktyczny i ma zapobiegać powstawaniu epizodów chorobowych; oraz na leczeniu doraźnym aktualnych, ostrych rzutów choroby w postaci manii lub depresji. W obu rodzajach leczenia stosuje się grupę tzw. leków normotymicznych - są to leki stabilizujące nastrój. W przypadku epizodów depresyjnych do leków normotymicznych dołączane są leki przeciwdepresyjne. W przypadku manii - możemy stosować leki przeciwpsychotyczne. Doraźnie podawane są również leki nasenne i przeciwlękowe. Równie ważnym elementem jest postępowanie niefarmakologiczne - psychoterapia. Zastosowanie w leczeniu ChAD znajduje głównie terapia poznawczo-behawioralna oraz psychoedukacja. 

Gdy ChAD towarzyszą choroby somatyczne (na przykład choroby tarczycy) i współistniejące zaburzenia, takie jak zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywania się, nadużywanie alkoholu lub substancji psychoaktywnych, trzeba dokładnie kontrolować stan pacjenta, ponieważ każda z tych przypadłości może doprowadzić do destabilizacji stanu psychicznego.

Czy choroba afektywna dwubiegunowa jest wyleczalna? 

Jest to choroba przewlekła i nawracająca, która wymaga terapii, jednak podjęcie odpowiedniego leczenia i systematyczne go prowadzenie przynosi długotrwałe remisje objawowe, co sprawia, że pacjent może wrócić do normalnego życia. Ważne jest jednak w okresie remisji systematycznie przyjmowanie leków, co zapobiega nawrotom.

W procesie terapii ważna jest współpraca z lekarzem oraz psychoedukacja pacjenta a także jego rodziny, której członkowie powinni posiadać wiedzę o tej chorobie oraz umiejętności radzenia sobie z nią i jej konsekwencjami. Objawy manii lub depresji sprawiają, że życie z osobą cierpiącą na ChAD nie jest łatwe. Wsparcie ze strony bliskich w istotny sposób pomaga choremu radzić sobie z chorobą.

Źródła: 
Rodrigues A.A., Rosa A.R., Kuzn M., et. al., Choroba afektywna dwubiegunowa – etapy przebiegu i neuroprogresja choroby, Psychiatria Polska, 2014, 48(2), 231-243
Choroba afektywna dwubiegunowa – jak ją rozpoznać, www.pacjent.gov.pl
Borowiecka-Kluza J., Siwek M., Choroba afektywna dwubiegunowa, Medycyna Praktyczna
Psychiatria: podręcznik dla studentów medycyny. M. Jarema, J. Rabe-Jabłońska. Warszawa, PZWL, 2011
Introductory Textbook of Psychiatry. DW Black, NC Andreasen. American Psychiatric Publishing, 2011. 
Psychiatria. Skrypt dla studentów A. Klimkiewicz, M. Wojnar i M. Radziwoń - Zaleska (red) Warszawa; Oficyna WUM, 2015.