Jak ślina wpływa na stan uzębienia? O sile buforującej śliny i jej oddziaływaniu na uzębienie

Ślina to wydzielina gruczołów ślinowych znajdujących się w ustach. Pełni wiele ważnych funkcji, między innymi chroni zęby przed powstawaniem próchnicy. Wyjaśniamy, do czego potrzebna jest ślina, co to jest pH śliny i jak wpływa na stan naszych zębów oraz co oznacza brak śliny i nadmiar śliny.

Ślinę produkuje 6 dużych i około 200 do 400 małych gruczołów ślinowych. Zlokalizowane są one w różnych miejscach jamy ustnej, oprócz dziąseł i średniej części podniebienia. 

Największymi gruczołami produkującymi ślinę są parzyste ślinianki przyuszne. Wytwarzana przez nie wydzielina jest dostarczana do jamy ustnej specjalnymi kanałami, tzw. przewodem Stenona. Jego ujścia znajdują się na błonie śluzowej policzka w okolicy zębów trzonowych szczęki. Inne duże gruczoły ślinowe to parzyste ślinianki podżuchwowe, ujścia ich przewodów (tzw. przewodów Whartona) znajdują się za dolnymi „jedynkami”. Trzecia duża para ślinianek znajduje się pod językiem, ich wydzielina dociera do jamy ustanej przewodami Bartholina. 

Ślina składa się w 99 procentach z wody. Składniki śliny to także związki organiczne, takie jak białka i enzymy, oraz nieorganiczne, czyli na przykład jony wapnia, fluorkowe, fosforanowe, węglanowe, sodu, potasu oraz inne. W skład śliny wchodzi też przesięk surowiczy, płyn dziąsłowy wydzielany przez szczelinę dziąseł, wydzieliny z nosa i gardła, a także złuszczone komórki, leukocyty, czyli białe ciałka krwi, a także drobnoustroje i resztki pokarmowe.

Do czego potrzebna jest ślina?

Funkcje śliny są bardzo ważne. Niektórzy porównują jej znaczenie dla jamy ustnej do znaczenia krwi dla całego organizmu. Ślina bierze udział w mowie, ułatwia żucie i odpowiada za przygotowanie pokarmu do połknięcia oraz za częściowe jego strawienie. Umożliwia także odczuwanie smaku. Bierze udział w procesie trawienia, ponieważ zawarte w niej enzymy ułatwiają usuwanie nierozpuszczalnych węglowodanów z jamy ustnej.

Ślina pełni także funkcję ochronną, odpowiada za nawilżenie, rozcieńczanie i usuwanie substancji dostających się do jamy ustnej. Przyspiesza usuwanie resztek pokarmowych, a szczególnie cukrów. Biorą one udział w tworzeniu płytki nazębnej, czyli warstwy bakterii i węglowodanów, która jest główną przyczyną powstawania ubytków próchnicowych, a także chorób dziąseł. Jeżeli nie jest ona codziennie usuwana, ulega mineralizacji i tworzy kamień nazębny.

Ślina zawiera wapń i fosfor, czyli główne składniki szkliwa zęba. Jeśli szkliwo ma stały kontakt ze śliną o właściwym składzie, następuje między nimi wymiana jonów wapnia i fosforu. Ważną rolą śliny jest neutralizacja i buforowanie kwasów (zapobieganie zmianom odczynu) oraz tworzenie błonki nabytej. Ślina hamuje demineralizację oraz ułatwia remineralizację tkanek zęba. Hamuje wzrost bakterii i ich adhezję (przyleganie) do tkanek zęba.

Bakterie metabolizują przyjmowany w posiłkach cukier i skrobię do kwasów organicznych. Ślina ma działanie antybakteryjne, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe. Zawiera bowiem specjalne związki, takie jak laktoferryna czy lizozym, powoduje zmniejszenie ilości potencjalnie produkowanych przez bakterie kwasów. W rezultacie wpływa na stan zębów, w tym także na powstawanie próchnicy, która jest chorobą powszechnie występującą i zaliczaną do chorób społecznych.

Początki próchnicy można obserwować już u małych dzieci, co wynika z zaniedbań higienicznych i błędów żywieniowych, polegających między innymi na spożywaniu przez dziecko zbyt dużej ilości cukru i słodzonych napojów.

W prognozowaniu wystąpienia ryzyka próchnicy wykorzystuje się na przykład testy bakteriologiczne, które służą do oceny poziomu bakterii odpowiedzialnych za jej powstanie. Z badań mikrobiologicznych jamy ustnej wynika, że bakterie Gram− dodatnie, katalazo−ujemne, czyli Streptococcus mutans mają związek z zapoczątkowaniem rozwoju próchnicy zębów. Natomiast za kontynuację tego procesu odpowiadają beztlenowe Gram−ujemne pałeczki Lactobacillus acido− philus. Bakterie te zwykle występują w płytce nazębnej, ale ich kolonie również mogą znajdować się w ślinie.

pH śliny – jak wpływa na stan naszych zębów?

Ważną rolą śliny jest jej wpływ na strukturę szkliwa, czyli zewnętrznej tkanki zębów. Szkliwo podlega stałym procesom demineralizacji, polegającym na traceniu jonów lub remineralizacji, czyli ich odbudowie na powierzchni zęba.

Na proces remineralizacji zębów wpływa buforujące działanie śliny, polegające na zapobieganiu utracie składników mineralnych przez absorpcję zawartych w niej białek. Ślina buforuje też kwasy organiczne produkowane przez bakterie płytki. Zabezpiecza to zęby przed próchnicą.

Jeżeli demineralizacja nie jest odpowiednio równoważona przez proces remineralizacji, to struktura szkliwa ulega uszkodzeniu, co sprzyja powstawaniu próchnicy. To, który proces aktualnie przeważa, zależne jest od pH śliny oraz od stężenia zawartych w niej jonów wapnia, fosforanowych i fluorkowych. 

Termin „pH” to jednostka miary kwasowości lub zasadowości. Oznacza poziom stężenie jonów H+ w roztworze. Prawidłowe pH w ustach powinno wynosić 6-7. Niższe pH śliny może wpływać na powstawanie próchnicy. 

Utrzymaniu odpowiedniego poziomu pH sprzyja spożywanie zdrowych pokarmów i picie odpowiedniej ilości wody. Spożywanie gazowanych napojów i słodyczy sprawia, że poziom pH jest niższy (kwaśny), co powoduje rozwój bakterii. Prowadzi to do demineralizacji szkliwa i powstawania ubytków.

W celu utrzymania właściwego pH w ustach po spożyciu słodyczy należy przepłukać usta wodą, a po spożyciu produktów bogatych w kwasy (takich jak owoce, wino, ocet) umyć zęby dopiero po pół godziny, co pozwala ślinie na neutralizowanie kwasów.

Wpływamy na pH śliny także przez szczotkowanie zębów oraz żucie gumy bezcukrowej, która stymuluje jej wydzielanie. Jednak zaleca się żucie gumy tylko do czasu, aż straci ona smak. Zbyt długie żucie powoduje bowiem niekorzystane zmiany w mięśniach i ścieranie się zębów.

Remineralizacji sprzyja też stosowanie past do zębów z fluorem, gdyż szkliwo bogate w ten składnik jest bardziej odporne na działanie kwasów.

Brak śliny i nadmiar śliny – jak sobie radzić?

Ślinianki wytwarzają od pół litra do litra śliny na dobę, większość jej powstaje w ciągu dnia, o wiele mniej podczas snu. Szybkość wytwarzania śliny zwiększa się podczas jedzenia i mówienia. 

Zdarza się, że brakuje nam śliny, odczuwamy wtedy suchość w ustach. Może się tak zdarzyć na przykład po wypoczynku nocnym (szczególnie gdy oddychamy przez usta i śpimy w pomieszczeniu, gdzie jest suche powietrze), po zastosowaniu pewnych leków czy po spożyciu alkoholu, albo gdy jesteśmy odwodnieni. Wysuszenie jamy ustanej można także odczuć w trakcie zabiegu stomatologicznego. Może być ono także objawem niektórych chorób, a także zaburzeń odżywiania, takich jak anoreksja czy bulimia. Wydzielanie śliny może się także zmniejszać z wiekiem, a także być skutkiem uszkodzenia ślinianek na przykład w wyniku radioterapii stosowanej w leczeniu onkologicznym.

Gdy brak śliny jest spowodowany odwodnieniem lub przebywaniem w suchym pomieszczeniu, problem ten zlikwiduje uzupełnienie płynów, czyli na przykład wypicie szklanki wody. Jeżeli suchość w ustach jest objawem choroby, trzeba ją zdiagnozować i leczyć. 

Nadmiar śliny może się przejściowo pojawić u dzieci w okresie ząbkowania. U dorosłych nasilenie wytwarzania śliny może być spowodowane spożywaniem kwaśnych pokarmów lub obecnością ciała obcego w jamie ustnej albo skutkiem źle dopasowanej protezy zębowej. Może się takie pojawić w czasie ciąży.

Nadmierne wydzielanie śliny może być także objawem choroby, na przykład refluksu żołądkowo-przełykowego, zakażeń w jamie ustnej, problemów z połykaniem czy problemów stomatologicznych. Zdiagnozowanie przyczyny i jej wyeliminowanie zwykle likwiduje ten problem.

Źródła:

Krawczyk D., Próchnica zębów stałych a liczebność kolonii bakteryjnych w ślinie i płytce nazębnej, Dental and Medical Problems, 2009, 46, 2, 202–207

Moss S.J., Zależność między dietą, śliną i próchnicą butelkową u dzieci, Nowa Stomatologia, 2/2001, s. 24-25

Rusyan E., Słotwińska S. M., Tadeusiak W., et. al., Występowanie erozji zębów a wybrane parametry śliny u chorych z zaburzeniami odżywiania, Nowa Stomatologia 4/2010, s. 147-151

Kowalik T., Szczepańska J., Analiza nawyków żywieniowo-higienicznych oraz pH i pojemności buforowej śliny w aspekcie intensywności próchnicy u dzieci w wieku przedszkolnym, Nowa Stomatologia 2014, 3, 167-172

Tomaszewska I.M., Ślina, Medycyna Praktyczna