Kacheksja: przyczyny, objawy, leczenie

Spis treści:

Kacheksja – co to jest?
Kacheksja – przyczyny i objawy
Kacheksja – leczenie i rokowania

Kacheksja – co to jest?

Kacheksja (z grec. kakos – zły, hexis – stan) oznacza stan stopniowego wyniszczania organizmu, które wynika z przebiegu chorób i/lub związanym z tym przyjmowaniem leków. Charakteryzuje się ogólnym osłabieniem i znacznym spadkiem wagi wraz z towarzyszącym mu zaburzeniem procesów fizjologicznych. Jest to wieloczynnikowy zespół zaburzeń metabolicznych mający związek głównie z chorobą nowotworową, będącą wynikiem jej zaawansowanego stadium, ale może również towarzyszyć schorzeniom zakaźnym, takim jak AIDS czy uzależnieniom typu narkomania i alkoholizm. W przewlekłych stadiach niewydolności serca pojawia się także kacheksja sercowa.
Kacheksję charakteryzuje trwała utrata mięśni szkieletowych bez lub z ubytkiem tkanki tłuszczowej. Głównym powodem spadku masy ciała jest sarkopenia, czyli postępujący zanik masy mięśniowej. Mowa w tym przypadku o ubytku masy ciała powyżej 5% w około 6 miesięcy bez względu na leczenie przeciwnowotworowe.
Kacheksja nowotworowa określana bywa także zespołem wyniszczenia nowotworowego lub zespołem kacheksja – anoreksja, które oznacza, że chory wykazuje niechęć do spożywania posiłków, co wiąże się z zaburzeniami równowagi procesów, które regulują odczuwanie sytości i głodu. Niemniej jednak zjawisko jest zupełnie czym innym niż anoreksja będąca jadłowstrętem, zaburzeniem łaknienia oraz nasycaniem się małymi ilościami pokarmów.
Ten wieloczynnikowy zespół, który prowadzi do postępującego upośledzenia wielu funkcji w organizmie, występuje w różnym tempie w zależności od etapu choroby. Szacuje się, że w przypadku nowotworów najczęściej, bo około 80% przypadków dotyka chorych na raka żołądka i trzustki, następnie chorych na nowotwory płuc, okrężnicy oraz gruczołu krokowego – stwierdza się ją u 60% pacjentów. Dotyczy ona również guzów w obrębie górnego odcinka przewodu pokarmowego: jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka) oraz płuc. Warto w tym miejscu podkreślić, że kacheksja nowotworowa nie jest w pełni odwracalna, pomimo zastosowania właściwej podaży składników odżywczych.

Kacheksja – przyczyny i objawy

Jednym z podstawowych czynników, które wywołują kacheksję jest krążenie we krwi cytokin prozapalnych, które w odpowiedzi na chorobę nowotworową są uwalniane do organizmu przez makrofagi i limfocyty. Do przyczyn kacheksji zalicza się również zaburzenia hormonalne i metaboliczne.
W przypadku nowotworów często przyczyną występowania kacheksji są także leki przyjmowane w trakcie chemioterapii lub sam zabieg radioterapii, które mogą być powodem osłabienia apetytu chorego. Co więcej, nowotwory przewodu pokarmowego mogą powodować techniczne trudności z przyjmowaniem pokarmów, kiedy jedzeniu towarzyszy ból związany z lokalizacją guza. Takie sytuacje powodują zaburzenia metaboliczne.
U pacjentów, u których występuje kacheksja sercowa przy ciężkiej niewydolności serca aktywacja neurohormonalna nasila metabolizm tkankowy, uwalnia się przedsionkowy peptyd natriuretyczny (ANP), który stymuluje organizm do wielu reakcji, w rezultacie których rozwija się przewlekły stan zapalny, który prowadzi do pogorszenia funkcji serca oraz nasilania się tzw. efektu anorektycznego.
Kacheksję rozpoznaje się w przypadku, kiedy w okresie około roku doszło do znacznego ubytku masy miała o około 5%, czyli spadku BMI (wskaźnik masy ciała) oraz wystąpienia symptomów takich jak:

anoreksja nowotworowa;
niski wskaźnik beztłuszczowej masy ciała;
znużenie;
niedokrwistość;
zmiany biochemiczne;
hipoalbuminemia.

Do sztandarowych objawów kacheksji zalicza się:

znaczący, gwałtowny spadek masy ciała, a tym samym zmiany w wyglądzie;
uczucie szybkiego nasycenia po zjedzeniu posiłku;
zaburzenia łaknienia, niechęć do spożywania posiłków;
pogorszenie ogólnego stanu zdrowia;
przemęczenie;
ograniczenie sprawności fizycznej (w tym uniemożliwienie wykonywania podstawowych czynności takich jak przygotowywanie posiłków, ubieranie się, mycie);
odchylenia w badaniach laboratoryjnych.

Długotrwale wycieńczony organizm i uzależnienie od innych osób powoduje, że chory zaczyna czuć się w pewien sposób ubezwłasnowolniony, co może negatywnie wpływać na jego stan psychiczny, czego konsekwencją może być ogólna rezygnacja, nadpobudliwość, drażliwość, ale także złe samopoczucie i depresja.

Kacheksja – leczenie i rokowania

W przypadku kacheksji sercowej niezbędna jest kontrola masy ciała, regularne badania biochemiczne pozwalające na obserwację stopnia zaawansowania wyniszczenia oraz odpowiednie odżywianie. Jadłospis powinien zwierać produkty z wymaganą wartością energetyczną, posiłki powinny być zbilansowane, a dieta bogata w produkty zbożowe, ryby, mięso, jaja, tłuszcze, owoce, warzywa – szczególnie te bogate w witaminy z grup B i C. Sugeruje się również ograniczenie produktów z dużą zawartością sodu (wędzone, konserwowe). Jest to sytuacja łatwiejsza niż w przypadku chorych na nowotwory, gdzie możliwości sprzyjające zdrowemu odżywianiu i samemu przyjmowaniu posiłków są zdecydowanie mniejsze.
Kacheksja nowotworowa utrudnia, a nierzadko całkowicie uniemożliwia kontynuację leczenia onkologicznego, dlatego konieczna jest szybka reakcja. W związku z faktem, że problem zaburzeń odżywiania dotyczy większości chorych na nowotwory, niezbędna jest indywidualna ocena stanu odżywienia chorego wykonana przez lekarza. Na tej podstawie może zostać dobrana metoda leczenia niedożywienia oraz dalsze monitorowanie przebiegu i efektywności prowadzonej terapii. Wiele zależy od etapu choroby i indywidualnych potrzeb pacjenta. Efektywne leczenie prowadzi się w szpitalu, ale i w domu chorego i stanowi długotrwały proces. Często chorzy korzystają też ze wsparcia dietetyka. W przypadku pacjentów onkologicznych zapobieganie oraz leczenie zaburzeń to metody mogące poprawić stan pacjenta, ale i sam przebieg leczenia nowotworów. Kacheksja chorych na raka ma bowiem wpływ na wynik terapii onkologicznej, ale także na ich jakość życia.
Bardzo ważny jest także w tym przypadku jadłospis, który w przypadku chorego może wymagać częstych zmian ze względu na potrzebę dostarczania różnych składników odżywczych na różnych etapach leczenia. U pacjentów z nowotworami może okazać się niezbędne spożywanie nawet do 7-8 posiłków na dobę. Jednym z głównych elementów wsparcia żywieniowego jest także uzupełnianie codziennej diety o specjalne wysokokaloryczne płynne preparaty będące źródłem niezbędnych składników odżywczych, czyli białka, witamin, węglowodanów, elektrolitów i mikroelementów. W przypadku braku możliwości leczenia drogą doustną stosuje się leczenie żywieniowe drogą dojelitową przez przetokę odżywczą lub zgłębnik, natomiast w przypadku niedrożności przewodu pokarmowego czy niedokrwienia jelit stosuje się metodę dożylną. Kolejny etap stanowi wdrożenie leczenia farmakologicznego, w przypadku nowotworów stosuje się progestageny, które pobudzają łaknienie i wpływają na poprawę samopoczucia, leki prokinetyczne poprawiające motorykę przewodu pokarmowego i korykosteroidy (w niektórych typach nowotworów) wspierające wzrost masy tłuszczowej i zatrzymanie płynów, wykazując jednocześnie działanie przeciwwymiotne.
Wszystkie metody leczenia kacheksji mają za cel przywrócenie właściwego odżywienia organizmu pacjentów a co za tym idzie właściwego bilansu energetycznego, metabolicznego i poprawę BMI.
Jeśli chodzi o rokowania - w przypadku kacheksji sercowej istnieją badania mówiące o większej śmiertelności pacjentów z niedowagą względem pacjentów z prawidłową masą ciała w okresie po przebytym zawale serca.
Rokowania w przypadku kacheksji nowotworowej są natomiast uzależnione od stopnia wyniszczenia organizmu w chorobie nowotworowej i faz wyniszczenia, a są nimi kolejno:

prekacheksja, czyli utrata masy ciała do 5%, której towarzyszą wczesne zmiany metaboliczne i anoreksja;
kacheksja, czyli utrata masy ciała powyżej 5% w ciągu 6 miesięcy lub powyżej 2% w przypadku osób z sarkopenią. Warto w tym miejscu podkreślić, że sytuacja, w której prekacheksja przejdzie w fazę kacheksji jest uzależniona od rodzaju oraz stopnia zaawansowania nowotworu, jak również odpowiedzi na wdrożone leczenie, ilości przyjmowanych pokarmów oraz procesów zapalnych zachodzących w organizmie;
kacheksja nowotworowa nieodwracalna – w tym przypadku oznacza niski stan sprawności osoby chorej, która nie może przybrać na wadze, ponieważ organizm wciąż traci tłuszcze i białka. Rokowania w tej fazie są złe, a przewidywany czas przeżycia zwykle nie przekracza 3 miesięcy.

Wychudzenie i wyniszczenie organizmu powodują ogólne osłabienie chorego, ale także zmiany w wyglądzie, dlatego bardzo ważne jest wsparcie bliskich, zrozumienie zachowań oraz potrzeb chorego, zachęcanie, ale nie zmuszanie do spożywania posiłków i dbanie o ogólną atmosferę podczas ich spożywania. Choroba jest bowiem sytuacją trudną dla obydwu stron i wymaga dużo empatii ze strony opiekunów chorego.

Źródła:
Arambula-Garza et al., Association of cardiac cachexia and trial fibrillation in heart failure patients; International Journal of Cardiology; 2016; 863-866;
Bucholz E., Krumholz H.A., Krumholz H.M. Underweight, markers of cachexia, and mortality in acute myocardial infarction: a prospective cohort study of elderly Medicare beneficiares, 2016; (13);
Haehling S., Anker S., Cachexia as a major underestimated and unmet medical need: facts and numbers, J Cachexia Sarcopenia Muscle; 2010; (1);1-5;
Koper J., Żywienie w chorobie nowotworowej, Wydawnictwo PZWL; Warszawa; 2021; 37-48;
Małecka-Massalska T., Szybisty P., Gołębiowski P., et al., Kacheksja i jej konsekwencje kardiologiczne u chorych na nowotwory złośliwe, Oncology and Radiotherapy; 2016; 2 (36);
Szawłowski A., Sobocki J., Gromadzka-Ostrowska J., et al., Żywienie w chorobach nowotworowych, Wydawnictwo PZWL; Warszawa; 2020;
Tokajuk A., Car H., Wojtukiewicz M., Problem niedożywienia u chorych na nowotwory, Medycyna Paliatywna w praktyce; 2015; 9 (1); 23-29.