Muchomor sromotnikowy. Jak wygląda, gdzie występuje i jak rozpoznać objawy zatrucia grzybem?

Są takie produkty, w przypadku których należy zachować szczególną ostrożność przy ich spożywaniu. Wybierając się na grzybobranie, będąc smakoszami tych leśnych pyszności trzeba pamiętać, że grzyby jadalne nie są jedynymi rodzajami grzybów. Nieznajomość gatunków i cech charakterystycznych dla grzybów silnie trujących niebezpieczeństwo ostrych zatruć, a nawet zgonów, co jest związane z występowaniem w ich składzie różnych, często niezwykle toksycznych substancji. Muchomor sromotnikowy jest najbardziej trującym grzybem rosnącym w Polsce. Co powinien wiedzieć o muchomorze sromotnikowym zbieracz grzybów, jak się objawia zatrucia, jak powinna wyglądać pierwsza pomoc w przypadku zatrucia grzybami i jak odróżnić trujące muchomory sromotnikowe od jadalnych kani – o tym w poniższym artykule.

Jak wygląda muchomor sromotnikowy?

Jak wygląda muchomor sromotnikowy? Muchomor sromotnikowy, muchomor zielonawy, (Amanita phalloides), potocznie zwany sromotnikiem, to najsilniej trujący grzyb rosnący w polskich lasach. Sromotnik ma strukturę blaszkową, kształtem kapelusza oraz trzonu przypomina kanię czubajkę. On i jego odmiany, do których należą muchomor wiosenny i jadowity mylone są również z jadalnymi grzybami: gąską zielonką, gołąbkiem zielonkawym czy dziko rosnącymi pieczarkami.
Muchomor sromotnikowy ma zanurzoną w ziemi grzybnię, a trzon grzyba wystaje ponad nią. Kapelusz ma barwę zielonkawo-oliwkową o różnych odcieniach tego koloru.
Wykształcony muchomor sromotnikowy posiada:

• biały, długi, dość smukły trzon z zygzakowatym deseniem o barwie seledynowej, jego wysokość wynosi od 8 do 15 cm, a szerokość do około 2 cm. Od góry ma przyrośnięty i zwisający pierścień, a od dołu umocowany jest w odstającej pochwie;
• umiejscowione pod kapeluszem białe, nieprzylegające do trzonu blaszki, o szerokości 8 - 12 mm;
• kapelusz o średnicy od 6 do 12 cm. Młody grzyb jest dzwonowato-wypukły, a wraz z dojrzewaniem stopniowo coraz bardziej się spłaszcza.

Te charakterystyczne cechy są możliwe do rozpoznania tylko w przypadku wykształconych już, dojrzałych sromotników, dlatego nie powinno się zbierać młodych grzybów, u których ciężko jest wywnioskować jaki to gatunek. Powinno się zbierać grzyby w całości – trzon z kapeluszem, tylko wtedy możliwe jest ich rozpoznanie. Tym, co jest znamienne w przypadku muchomora sromotnikowego, jest jego zapach po ususzeniu – w tym procesie traci on swój słodkawy zapach, który zamienia się w nieprzyjemną, porównywaną do moczu kotów woń.

Występowanie muchomora sromotnikowego

Muchomor sromotnikowy rośnie w polskich lasach liściastych i mieszanych, gdzie znajdziemy go od lipca do listopada. Rzadziej występuje w lasach iglastych. Lubi gleby bogate w mikro- i makroelementy. Najczęściej wyrasta pod brzozami, bukami i dębami.

Toksyny w muchomorze sromotnikowym

Toksyny w muchomorze sromotnikowym dzielą się na trzy grupy o charakterze polipeptydów zawierających w cząsteczce mostek siarkowy: falotoksyny, amatoksyny oraz wirotoksyny. Toksyny te nie ulegają rozłożeniu podczas gotowania, nie zostaną usunięte z wodą odlaną po gotowaniu, nie zostaną także rozłożone w procesie suszenia grzybów. Falotoksyny ulegają rozkładowi w temperaturze 280-282°C, a amatoksyny w temperaturze 245°C. Falatoksyny w zasadzie nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Powodują objawy żołądkowo-jelitowe i hamują wydzielania żółci, przez co pośrednio wzmagają działanie toksyczne amatoksyn (wydzielanych z żółcią). Śmiertelne zatrucia powodowane są amatoksynami, które występują w postaci bicyklicznych oktapeptydów, z których najważniejsze znaczenie ma a-amanityna. Jeśli chodzi o rozmieszczenie toksyn w muchomorze sromotnikowym -  najwięcej, bo 46% znajduje się w blaszkach (kapelusz razem z blaszkami zawiera około 70% toksyny), a w trzonie grzyba jest ich około 23% .
Uważa się, że śmiertelna dawka amatoksyny dla człowieka wynosi poniżej 0,1 mg na kilogram masy ciała .Tym samym toksyna zawarta w owocniku o średniej wielkości (kapelusz o średnicy ok. 9 cm i trzon o długości 10 cm) i masie około 50 g może stanowić dawkę śmiertelną dla 2-3 dorosłych osób. Toksyny zawarte w sromotniku wywołują niebezpieczne dla życia uszkodzenia narządów miąższowych, do których należą m.in. wątroba, nerki oraz trzustka.

Objawy zatrucia muchomorem sromotnikowym

Muchomor sromotnikowy zatrucie/Muchomor sromotnikowy objawy zatrucia. Zatrucie muchomorem sromotnikowym przebiega najczęściej w trzech fazach. Pierwsze objawy zatrucia pojawiają się po około 6-24 godzin od spożycia, wcześniej trwa tzw. faza utajenia (okres bezobjawowy). Do sztandarowych objawów zatrucia muchomorem sromotnikowym przy fazie pierwszej należą:

• silne bóle brzucha;
• obfita biegunka, której nierzadko towarzyszy obecność śluzu i krwi;  
• zawroty głowy;
• wymioty.

Biegunka w połączeniu z wymiotami szybko prowadzi do drugiej fazy - odwodnienia, niewydolności nerek oraz rozpoczyna się niewydolność wielonarządowa.
Po tej fazie następuje trwająca 1-2 dni faza ‘pozornej poprawy’, człowiek zaczyna nagle czuć się lepiej, ale to tylko złudne odczucie, ponieważ po nim następuje trzecia faza, którą charakteryzuje niewydolność wątroby z bardzo szybkim rozwojem niewydolności wielonarządowej. I to właśnie w tej fazie najczęściej trafiają do szpitala pacjenci. W przypadkach o niekorzystnym przebiegu następuje zgon (najczęściej między 4-16 dniem od zatrucia).
Ocenia się, że zatrucie muchomorem sromotnikowym jest odpowiedzialne za 90-95% wszystkich śmiertelnych zatruć w Polsce. Warto podkreślić, że im dłuższy okres utajenia objawów, tym zatrucie grzybami jest groźniejsze.
Do zatrucia muchomorem dochodzi także u osób, u których objawy brzuszne występują przed upływem 6 godzin od spożycia grzybów. Zdarza się to też w przypadku zatruć mieszanych, czyli po spożyciu potraw grzybowych składających się z mieszanych gatunków grzybów.

Pierwsza pomoc przy zatruciu grzybami

Jeśli chodzi o pierwszą pomoc przy zatruciu grzybami, najważniejszy jest wywiad określający jakie grzyby zostały spożyte i w jakim odstępie czasowym od spożycia nastąpiły objawy zatrucia. Jeśli pacjent jest nieprzytomny wywiad przeprowadza się z jego rodziną lub świadkami zdarzenia. Badaniu lekarskiemu powinny zostać poddane wszystkie osoby, które spożywały tę samą potrawę z grzybów, co osoba zgłaszająca objawy zatrucia, nawet jeśli nie wystąpiły u nich żadne niepokojące objawy.
Następnie dokonuje się wstępnej oceny objawów klinicznych zatrutego, bo to na ich podstawie podejmowane są kolejne działania. Pacjent może zostać skierowany do szpitala, gdzie zostanie poddany nawodnieniu, wykonane zostaną również badania laboratoryjne. Diagnostyka w laboratorium opiera się na badaniu mikologicznym. Rzadziej dotyczy wykrywania toksyn. Bardzo ważne jest zabezpieczenie do badania każdego materiału uzyskanego od pacjenta, jego rodziny lub świadków zatrucia, w tym resztek grzybów i/lub przygotowanej z nich potrawy, treści żołądkowej, wymiocin, kału czy popłuczyn jelitowych.
Przy zatruciu muchomorem sromotnikowym nie jest zalecane płukanie żołądka, silnie wymiotujący pacjenci są w stanie, który oznacza, że minął zbyt długi czas od spożycia, by zabieg tego typu mógł być skuteczny. Na tym etapie podejmowana jest już zwykle decyzja o skierowaniu pacjenta do ośrodka toksykologii i ostrych zatruć lub bezpośrednio do ośrodka transplantacji wątroby. Często o uratowaniu życia decydują godziny.

Jak odróżnić trujące muchomory sromotnikowe od jadalnych kani?

Jak wygląda różnica muchomor sromotnikowy a kania? Kania ma na kapeluszu łuski - muchomor jest zazwyczaj gładki. Kania ma odcień beżu, czasami bywa prawie biała, a muchomor najczęściej jest mniej lub bardziej oliwkowo zielony. Blaszki pod kapeluszem kani są bardzo szerokie, a u sromotnika raczej gęsto ułożone. Tym, co jest bardzo istotnej przy odróżnianiu tych dwóch gatunków jest fakt, że oba grzyby mają na trzonie pierścień lub jego resztki - u kani da się go delikatnie przesuwać w górę lub w dół - u muchomora jest on przyrośnięty do trzonu. Ponadto, trzon muchomora sromotnikowego jest pełny, natomiast u dojrzałej kani jest pusty w środku, rurkowaty. Warto w tym miejscu podkreślić, że powinno się zbierać dojrzałe, w pełni wykształcone grzyby, ponieważ młode owocniki, bez wykształconych cech danego gatunku są najczęstszą przyczyną tragicznych pomyłek. W razie wątpliwości czy zbieramy właściwe, jadalne gatunki grzybów, można skorzystać z bezpłatnej porady w stacjach sanitarno-epidemiologicznych.
Najważniejsza zasada  bezpiecznego grzybobrania głosi, że w przypadku nawet najmniejszej wątpliwości co do danego grzyba, nie należy go zbierać!

Źródła:
Jankowska I., Liberek A., Pawłowska J., et al.,  Diagnostyka i leczenie zatrucia muchomorem sromotnikowym, Borgis - Postępy Nauk Medycznych 1/2010, s. 45-50;
Komunikat prasowy Synevo, Nie zbieraj grzybów, jeśli się na nich nie znasz, https://www.synevo.pl/zbieraj-grzybow-jesli-sie-nich-znasz/
Kulińska I., Kania i muchomor sromotnikowy - gdzie to podobieństwo?!, Smaczna pyza, blog; 09/2011;
Kurzyńska E., Po zatruciu muchomorem sromotnikowym o życiu pacjenta mogą decydować godziny, Puls Medycyny, 09/2021;
Ministerstwo Zdrowia, Bezpieczne grzybobranie, https://www.gov.pl/web/zdrowie/bezpieczne-grzybobranie
Panasiuk L., Ostre zatrucia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Warszawa; 2009; s. 152-154;
Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Łodzi, Poznaj grzyby – unikniesz zatrucia; https://www.gov.pl/web/wsse-lodz/poznaj-grzyby-unikniesz-zatrucia2