Osutka polekowa: przyczyny, objawy, leczenie

Osutka polekowa dotyczy zmian skórnych, będących skutkiem ubocznym stosowania niektórych leków. Stanowi alergiczną reakcję na przyjmowane produkty lecznicze. Zmiany takie mogą mieć różne nasilenie – od łagodnych do przebiegających gwałtownie, nawet zagrażających życiu. Wyjaśniamy, czym jest osutka polekowa, jakie objawy daje i jak wygląda jej leczenie.

Każdy przyjmowany produkt leczniczy może wywołać określone skutki uboczne, dlatego tak ważne jest stosowanie leków pod kontrolą lekarza i reagowanie w razie pojawienia się określonych niepożądanych objawów. 

W ostatnim czasie obserwowane jest zjawisko przyjmowania przez pacjentów coraz większej ilości leków. Wynika to z ich dostępności, a także z dostępności do informacji na temat leków (na przykład w internecie). Dotyczy to szczególnie niesterydowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), które mają szerokie zastosowanie i wiele z nich można kupić bez recepty. 

Są to leki zawierające takie związki chemiczne jak kwasy karboksylowe (na przykład kwas acetylosalicylowy, arylooctowe - diklofenak, kwasy arylopropionowe- ibuprofen, naproksen), kwasy enolowe (pirazolony i oksykamy) oraz związki nie będące kwasami karboksylowymi (na przykład nabumeton, nimsulid).

Przyjmowane leki, nawet gdy są stosowane zgodnie z zaleceniami, mogą powodować różne skutki uboczne. Często zgłaszaną reakcją na leki są zmiany skórne, czyli osutka polekowa, która zwykle jest objawem łagodnym i nie powodującym dużych dolegliwości, ale zdarza się, że jej skutki mogą być poważne. 

Z badań wynika, że zmiany skórne stanowią około 14 procent wszystkich reakcji polekowych, a w 3-8 procentach przypadków pacjenci wymagają z tego powodu hospitalizacji.

Zmiany skórne występujące po lekach najczęściej zdarzają się po antybiotykach (w 42 procentach), po NLPZ (w 27 do 74 procent), w tym w 38 procentach po samej aspirynie. 

Osutka polekowa może dotyczyć od około 0,2 nawet do 9 procent pacjentów zażywających niesteroidowe leki przeciwzapalne.

Zdarza się, że niesteroidowe leki przeciwzapalne z różnych podgrup wywołują krzyżowe reakcje skórne u tego samego pacjenta, że różne leki mogą powodować takie same zmiany skórne, a także, że ten sam lek może być przyczyną różnych objawów. 

Osutka polekowa może wystąpić także po lekach stosowanych w chorobach układu krążenia (20 procent), po lekach przeciwdrgawkowych (10 procent) oraz po antybiotykach. Może być spowodowana przez takie leki jak ampicylina, amoksycylina, sulfonamidy, fenytoina, karbamazepina i allopurynol,

Z badań przeprowadzonych w latach 1997-2001 u osób hospitalizowano w Klinice Dermatologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie wynika, że wśród leków wywołujących objawy znane jako osutka polekowa, była aspiryna, a na kolejnym pyralgina, paracetamol i butapirazol. 

Czym jest osutka polekowa? 

Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) osutka polekowa, czyli skórne reakcje polekowe to  niepożądane zmiany, które występują po zastosowaniu prawidłowej, nietoksycznej dawki leku. Nie dotyczą objawów wynikających z nadużywania lub błędnego podawania leku.

Osutka polekowa znajduje się na liście Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 (ang. International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems), zatwierdzonej przez Światową Organizację Zdrowia. Została oznaczona symbolem L27.0 i określona jako uogólniona osutka skórna wywołana lekami i innymi środkami leczniczymi.

Osutka polekowa, czyli zmiany skórne występujące po przyjęciu określonych leków mogą mieć różne nasilenie – od łagodnych po przebiegające gwałtownie, nawet do zagrażających życiu. Mogą mieć postać pokrzywki lub rumienia - wysiękowego wielopostaciowego, trwałego czy guzowatego.

Objawy osutki polekowej mogą przypominać objawy innych chorób. Osutka polekowa u dzieci może się objawiać podobnie jak wirusowe choroby wieku dziecięcego, takie jak różyczka, szkarlatyna, mononukleoza, zakażenia meningokokami czy zakażenia wirusem Epstaina-Barra.

Także u osób dorosłych objawy osutki polekowej mogą przypominać objawy takich chorób zakaźnych jak mononukleoza, zakażenie meningokokami, gorączka Zachodniego Nilu, różyczka, choroby odkleszczowe, a także choroba COVID-19 czy zakażenie wirusem Ebola.

W niektórych przypadkach wystąpienie osutki może mieć charakter idiosynkrazji czyli reakcji w innym niż alergiczny mechanizmie – jest to zazwyczaj reakcja niespodziewana, rzadko opisywana przy stosowaniu danego preparatu.

W każdy przypadku ważna jest więc dokładna diagnoza, opierająca się na wywiadzie przeprowadzonym z pacjentem, który powinien poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach.

Jakie są objawy osutki polekowej? 

W przypadku osutki polekowej mogą się pojawić różnorodne objawy. Mogą to być polimorficzne wykwity o charakterze drobno-plamistym, plamisto-grudkowym, plamisto-krostkowym, pęcherzykowym, a nawet krwotocznym. 

Zmiany te mogą być liczne i symetryczne, zwykle pojawiają się na tułowiu, na kończynach, i na twarzy.

Najczęściej, gdy pojawia się osutka polekowa, objawy są łagodne. W rzadkich przypadkach pojawiają się poważne objawy, takie jak rumień trwały, rumień wielopostaciowy, rumień guzowaty, nagła uogólniona osutka krostkowa, zmiany krwotoczne czy zespół Lyella.

Rumień trwały występuje najczęściej po lekach zawierających kwas acetylosalicylowy, po barbituranach, aminofenazonie czy sulfonamidach.

Rumień wielopostaciowy to zmiany pojawiające się na błonach śluzowych jamy ustnej, oczu czy narządów płciowych. Towarzyszą mu pęcherze, nadżerki, a nawet gorączka. Tego typu objawy mogą się pojawić po sulfonamidach, barbituranach, penicylinie i jej pochodnych.

Przy rumieniu guzowatym na skórze pojawiają się guzy, które mogą wywoływać ból, zwykle zlokalizowane na podudziach. Towarzyszy im ból w stawach i podwyższona temperatura ciała. Tego typu objawy mogą być wynikiem przyjmowania penicyliny lub sulfonamidów.

Nagła uogólniona osutka krostkowa pojawia się nagle i towarzyszy jej rumień i obrzęk.  Zmianom takim mogą towarzyszyć pęcherze i epidermoliza (oddzielanie się naskórka). Towarzyszyć jej może gorączka oraz powiększenie obwodowych węzłów chłonnych.

Zmiany krwotoczne natomiast mogą być wywołane przez sulfonamidy, allopurinol, niesteroidowe leki przeciwzapalne czy pochodne penicyliny.

Poważną reakcją na przyjmowane leki może być zespół Lyella (toksyczna nekroliza naskórka), powodujący ciężkie następstwa i śmiertelność sięgającą 40 procent. Objawy zespołu Lyella obejmują między innymi zmiany pęcherzowe, które powodują, że naskórek schodzi całymi płatami.

Niektóre zmiany skórne mogą mieć również charakter fotoalergii. Przyjmowanie niektórych leków, wiąże się z koniecznością unikania ekspozycji na słońce i bezwzględnego stosowania kremów z filtrem. Przykładem może być doksycyklina.

Tego typu zmiany są jednak bardzo rzadkie.

Osutka polekowa– leczenie

W przypadku wystąpienia osutki polekowej często wystarczy zaprzestanie przyjmowania leku, który wywołał reakcję alergiczną, aby objawy ustąpiły. 

Przy diagnostyce niezbędne jest zebranie dokładnego wywiadu, dotyczącego wszystkich przyjmowanych przez pacjenta leków, oraz wykonanie testów naskórkowych, śródskórnych lub testów ekspozycji. Wykonuje się badania krwi wykrywające swoiste przeciwciała, które stanowią reakcję organizmu na konkretne alergeny.

Gdy występuje osutka polekowa leczenie zależy od rodzaju leku, który wywołał objawy, od ich nasilenia i stanu zdrowia pacjenta.

Może obejmować podawanie leków odczulających, takich jak wapń i leki antyhistaminowe oraz antybiotyków. Stosowane są także kortykosteroidy i leki immunosupresyjne.

W przypadku ciężkiego przebiegu choroby konieczna może być hospitalizacja.

Źródła: 
Wojas-Pelc A., Setkowicz M., Kiełtyka A., et al., Zmiany skórne po niesterydowych lekach przeciwzapalnych - pięcioletnie badanie retrospektywne, Przegląd Lekarski 2002, 59, 12 s. 968-972
Wick J., Drug-induced rash: nuisance or threat?, Consult Pharm, 2013 Mar; 28(3):160-6
Muzumdar S., Rothe M.J., Grant-Kels J.M., The rash with maculopapules and fever in adults, Clinical Dermatology,  Mar-Apr 2019;37(2), 109-118
Muzumdar S., Rothe M.J., Grant-Kels , The rash with maculopapules and fever in children, Clinical Dermatology, Mar-Apr 2019;37(2),119-128