Celiakia - co to jest, diagnostyka, przyczyny, objawy, leczenie i dieta
Celiakia (choroba trzewna, enteropatia glutenozależna) jest chorobą układową jelita cienkiego o podłożu autoimmunologicznym, występującą u osób z predyspozycją genetyczną. Jest chorobą, która może ujawnić się w każdym wieku. Celiakia współistnieje z innymi chorobami autoimmunologicznymi. Nieleczona może prowadzić do powikłań w postaci niedokrwistości czy osteoporozy. Najgroźniejszym powikłaniem nieleczonej celiakii jest chłoniak jelita cienkiego. Jedyną skuteczną metodą leczenia jest dieta bezglutenowa. Czym jest cieliakia, jakie daje objawy i jakie są przyczyny zachorowania na tę chorobę autoimmunologiczną, na czym polega jej diagnostyka i czy można ją leczyć – o tym w poniższym artykule.

Spis treści:
- Celiakia – co to jest?
- Diagnostyka celiakii
- Przyczyny celiakii
- Skórne objawy celiakii
- Leczenie celiakii
- Celiakia oporna na leczenie
- Dieta bezglutenowa przy celiakii - główne zasady
Celiakia – co to jest?
Celiakia, nazywana inaczej chorobą trzewną lub enteropatią, jest chorobą zapalną jelita cienkiego na tle autoimmunizacji. Charakteryzuje się zaburzeniami trawienia oraz zmniejszonym wchłanianiem jelitowym. Trwa przez całe życie. Jest uwarunkowana genetycznie, występuje u nosicieli haplotypów HLA DQ2 i DQ8. W wyniku spożywania glutenu u osób z celiakią produkowane są przeciwciała, które uruchamiają autoimmunologiczną reakcję zapalną prowadzącą do zaniku kosmków jelitowych. Towarzyszy mu wzrost liczby limfocytów śródnabłonkowych oraz przerost krypt.
Diagnostyka celiakii
Nie ma jednego badania diagnostycznego, na podstawie którego można jednoznacznie wykluczyć lub potwierdzić rozpoznanie celiakii. Diagnostyka jest miarodajna tylko wtedy, gdy była poprzedzona dostatecznie długim spożywaniem glutenu, dlatego nie wykonuje się badań u osób stosujących dietę bezglutenową. Pierwszy etap diagnostyki celiakii to analiza objawów klinicznych. Ważnym elementem diagnostycznym jest biopsja jelita cienkiego oraz badania genetyczne. Potwierdzeniem choroby może być także badanie makroskopowe podczas endoskopii. Pomocne są również badania laboratoryjne - testy serologiczne, które służą wykryciu charakterystycznych dla celiakii przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej i przeciw endomysium.
U dorosłych badaniem niezbędnym do rozpoznania choroby trzewnej jest badanie histopatologiczne wycinków pobranych z dwunastnicy podczas gastroskopii, które nie może być zastąpione przez badania serologiczne. Według obowiązujących wytycznych do pewnego rozpoznania celiakii konieczne jest stwierdzenie zaniku kosmków jelitowych.
Przyczyny celiakii
Celiakia jest chorobą wywołaną nieprawidłową reakcją immunologiczną na zawartą w zbożach mieszaninę białek - gluten. Występuje w pszenicy – gliadyna, jęczmieniu – hordenina i życie – sekalina. Nadal kwestią dyskusyjną pozostaje oddziaływanie aweniny, czyli białka znajdującego się w owsie. W 2018 r. odkryto nowy czynnik rozwoju nietolerancji glutenu. Jest nim białko CFTR, którego mutacja wywołuje groźną chorobę - mukowiscydozę.
Objawy celiakii. Jeśli chodzi o wątek celiakia objawy, do najbardziej charakterystycznych należą te, związane z przewodem pokarmowym, czyli:
- zaparcia;
- biegunki;
- bóle brzucha;
- wahania apetytu;
- utrata wagi.
Obecnie coraz częściej obserwuje się występowanie postaci nietypowych, gdy główne dolegliwości to: zmiany skórne, anemia z niedoboru żelaza, osteoporoza, osteopenia, zaburzenia miesiączkowania i niepłodność, zaburzenia nastroju i depresja czy pogorszenie intelektu. Jeśli chodzi o zależność celiakia objawy u dorosłych a u dzieci, to różnią się one od siebie. W wieku dziecięcym symptomami, które daje celiakia są częste biegunki, wymioty, niedokrwistość, zaburzenia osobowości oraz opóźniony wzrost. Charakterystyczny jest również powiększony obwód brzucha i wychudzenie. Współwystępować mogą: choroba Duhringa czyli opryszczkowate zapalenie skóry zaostrzające się pod wpływem jodu, cukrzyca typu 1 i niedobór przeciwciał IgA. U chorych w wieku szkolnym może nastąpić opóźnienie dojrzewania płciowego, zaparcia, biegunki, afty w jamie ustnej, niedokrwistość, trudności w nauce i niski wzrost. W przypadku dorosłych pierwszym objawem mogącym sugerować celiakię jest zaburzony rytm wypróżnień. W miarę rozwoju choroby pojawiają się liczne tłuszczowe biegunki, wzdęcia, niedokrwistość, zmniejszanie masy ciała oraz osłabienie.
Skórne objawy celiakii
Celiakia - objawy skórne:
- świąd;
- wysypkę;
- suchość;
- podrażnienie;
- w skrajnych przypadkach – owrzodzenia.
Wszystkie zmiany skórne są wynikiem uszkodzenia płaszcza hydrolipidowego skóry.
Leczenie celiakii
Leczenie celiakii to przede wszystkim dieta bezglutenowa. Stosować należy ją przez całe życie. Zakłada ona całkowitą eliminację z diety glutenu. Ponadto konieczne jest uzupełnianie niedoborów składników odżywczych, składników mineralnych oraz witamin. Głównie są to witamina B12 oraz K i żelazo. W przypadku, gdy osoba chora nie reaguje dobrze na dietę bezglutenową wprowadza się leczenie farmakologiczne. Opiera się ono na stosowaniu glikokortykosteroidów. U niektórych osób pojawia się też konieczność zastosowania środków immunosupresyjnych. Podejmowane są także próby zastosowania bakteryjnego enzymu prolylendopeptydazy, który według niektórych autorów zmniejsza toksyczność glutenu. Najnowsze prace wskazują, że opracowany do leczenia mukowiscydozy lek (Iwakaftor), pełniący funkcję wzmacniacza genu CFTR chroni komórki nabłonka jelita cienkiego przed szkodliwym działaniem glutenu.
Celiakia oporna na leczenie
Niewielki odsetek pacjentów chorujących na celiakię wykazuje oporność pierwotną lub wtórną pod względem klinicznym i histopatologicznym przy zastosowaniu restrykcyjnej diety bezglutenowej stosowanej przez okres 12 miesięcy. Większość osób z celiakią odczuwa szybką poprawę po rozpoczęciu diety bezglutenowej, a towarzyszące jej objawy mijają w ciągu kilku miesięcy. W momencie braku reakcji na dietę bezglutenową i utrzymywaniu się dolegliwości od strony układu pokarmowego istnieje ryzyko występowania celiakii opornej na leczenie dietą. Ponowna biopsja jelita cienkiego będzie wykazywała zanik kosmków 3 stopnia w skali Marsha. Kilka procent chorych, najczęściej po 50. roku życia i z późno rozpoznaną celiakią cierpi na ten rodzaj celiakii. Ważne jest, by przy wsparciu doświadczonego dietetyka sprawdzić, czy chory nie popełnia (często nieświadomych) błędów żywieniowych i czy nadal nie spożywa glutenu. Tylko właściwa diagnoza umożliwia dalsze działanie.
Dieta bezglutenowa przy celiakii - główne zasady
W celiakii stosuje się dietę bezglutenową, a więc dietę całkowicie pozbawioną glutenu. Aby spełnić ten warunek należy całkowicie wyeliminować pszenicę, żyto oraz jęczmień i produkty mogące je zawierać. Spożywanie nawet małych ilości glutenu może prowadzić do nawrotów choroby oraz powikłań. Ze względu na swoje właściwości gluten ma szerokie zastosowanie w produkcji żywności i poza swoimi oczywistymi źródłami w postaci pieczywa, płatków, kasz występować może w: panierkach, wędlinach, konserwach mięsnych, gotowych sosach, produktach mięsnych, słodyczach, mieszankach przypraw.
Zboża glutenowe zastąpić można przez: kukurydzę, ryż, sorgo, amarantus, proso, grykę i quinoę. Szczególnie wartymi wprowadzenia ze względu na wartość odżywczą są: kasza jaglana, gryczana i amarantus. Dobrze jest uwzględnić w jadłospisie suszone owoce, orzechy, nasiona słonecznika, ziarna sezamu oraz pestki dyni, nasiona roślin strączkowych. Ważne jest dostarczanie źródeł witaminy C, która zwiększa przyswajalność żelaza. Dieta bezglutenowa powinna charakteryzować się zawartością pełnowartościowego białka i być łatwo strawna. Dobrymi źródłami białka będą jaja, chude mięsa, ryby oraz mleko i jego przetwory. Przy czym uwzględnić należy, że celiakia bardzo często charakteryzuje się nietolerancją laktozy i konieczne może być jej ograniczenie lub całkowite wykluczenie. Zwykle dobrze tolerowane są jogurty, sery żółte i kefiry. Ponad to ograniczyć należy w dicie tłuszcze. Posiłki powinny być urozmaicone, uzupełniające niedobory składników mineralnych i witamin, bogate w owoce i warzywa. Warto skonsultować swoje menu z dietetykiem.
Nieleczona celiakia - jakimi powikłaniami grozi?
Nieleczona celiakia, czyli nieprzestrzeganie przez chorych diety bezglutenowej może skutkować utrzymującymi się objawami choroby (gluten stale powoduje stan zapalny w organizmie). Bardzo częstym powikłaniem ze względu na zaburzenia wchłaniania wapnia u jest osteoporoza. Wzrasta również ryzyko rozwoju nowotworów układu pokarmowego, w tym najczęściej występującego chłoniaka jelita cienkiego (aż do 40 razy częściej niż w całej populacji). Natomiast pozostawanie na ścisłej diecie przez pięć lat redukuje ryzyko wystąpienia nowotworu do poziomu występującego w całym społeczeństwie. Znamienne jest także występowanie u chorych na celiakię zaburzeń psychicznych i psychiatrycznych, w tym szacuje się, że około 10% z nich cierpi na zespoły depresyjne. Wśród kobiet z niewyjaśnioną niepłodnością lub skłonnością do poronień aż 20 % może chorować na celiakię.
Do chorób współistniejących oraz związanych z nieleczoną celiakią komplikacji zalicza się także: anemię z niedoboru żelaza (oraz B12 lub kwasu foliowego), hiposplenizm, zapalenie naczyń, trombocytozę (niedobór wit. K), neuropatię obwodową, padaczkę, pierwotną marskość wątroby, kłębuszkowe zapalenie nerek, przewlekłe zapalenie wątroby, astmę, sarkoidozę, aftowe zapalenie jamy ustnej i inne.
Czy nietolerancja glutenu lub pszenicy zawsze oznacza celiakię?
Nie każda nadwrażliwość na gluten oznacza celiakię – wyróżnia się bowiem niebędącą celiakią nadwrażliwość na gluten oraz IgE-zależną alergię na pszenicę.
Źródła:
Giezowska H., Giezowski D. Choroba trzewna – patogeneza, diagnostyka, leczenie i możliwości działań profilaktycznych. Problemy Higieny i Epidemiologii 2014; 95 (4): 823 – 826;
Grzymisławski M., Stankowiak – Kulpa H., Włochal M. Celiakia – standardy diagnostyczne i terapeutyczne 2010 rok. Forum zaburzeń metabolicznych 2010: 1 (1): 12 – 21;
https://bezgluten.pl/celiakia
Jarocka – Cyrta E. Choroba trzewna. Patogeneza, diagnostyka serologiczna, nowe metody leczenia. Gastroenterologia praktyczna 2011, 5: 19-28;
Ludvigsson J., Bai J., Biagi F., et al., Rozpoznawanie i leczenie celiakii u dorosłych, Diagnosis and management of adult coeliac disease: guidelines from the British Society of Gastroenterology; 2014; 1210–1218;
Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, Celiakia: https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/celiakia/
Rybak A. Nowe wytyczne diagnostyczne celiakii wg Europejskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN). Stand Med Pediatr 2012; 9:179-184
Strona Polskiego Stowarzyszenia Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej, https://celiakia.pl/
for cystic fibrosis transmembrane conductance regulator in celiac disease The EMBO Journal 2019; 38 (6): 1-22
Data aktualizacji:
Usługi dla Ciebie
Artykuły powiązane
Wulwodynia, czyli chroniczny ból miejsc intymnych. Sprawdź, czy można z nią skutecznie walczyć!
Wulwodynia to chroniczny ból miejsc intymnych, którego przyczyną często jest nadmierne napięcie mięśni. W jej leczeniu stosowana jest między innymi fizjoterapia.
Sporysz: skuteczny lek czy groźna trucizna?
Sporysz – mała niepozorna przypominające ziarno zboża ciemnobrązowa ‘narośl’ na kłosie żyta powodująca skażenie ziarna substancjami toksycznymi. W przeszłości jego nieświadome spożycie powodowało silne halucynacje i niebezpieczne choroby.
Ketony w moczu - czy to groźne?
Badanie ogólne moczu tak jak i inne testy laboratoryjne i badania obrazowe, powinny być zawsze interpretowane przez lekarza. Warto jednak dowiedzieć się czym są ketony i z czym może być związana ich obecność w moczu.
Goździki – zdrowie w sezonie jesienno-zimowym
Goździki działają antyoksydacyjnie i przeciwzapalnie, wspomagają też odporność, dlatego tym bardziej powinny znaleźć miejsce w kuchni w sezonie jesienno – zimowym. Sprawdź działanie goździków i dowiedz się komu goździki będą szczególnie pomocne!
Jesień: przeziębienie i grypa
Jesień to czas szczególnie częstych infekcji. O tym, o co szczególnie warto zadbać w sezonie przeziębień, opowiada lekarz internista.