Protokół autoimmunologiczny: na czym polega i kiedy warto go stosować?

Protokół autoimmunologiczny to rodzaj diety, którą podejrzewa się o poprawę kondycji organizmu w walce z chorobami autoagresywnymi. Choroby autoimmunologiczne należą do grupy chorób, których wyleczenie nie jest możliwe. Jednak podjęcie leczenia i kontrola stanu zdrowia pod okiem specjalistów pomagają wielu chorym na normalną aktywność we wszystkich sferach życia.

Prawidłowo funkcjonujący organizm odróżnia tkanki własne i obce i podejmuje działania “zwalczające” tylko przeciwko tym drugim. W przypadku chorób antoimmunologicznych proces ten zostaje uszkodzony. Komórki układu immunologicznego rozpoznają swoje własne tkanki jako struktury obce, tkanki te są atakowane przez przeciwciała, których celem jest całkowite zniszczenie „wroga”. W efekcie dochodzi do zintensyfikowania reakcji zapalnej w poszczególnych narządach lub w całym organizmie.

Co to są choroby autoimmunologiczne?

Choroby autoimmunologiczne to choroby, podczas których układ immunologiczny (czyli odpornościowy) błędnie rozpoznaje  komórki własnego organizmu próbując je zniszczyć. U podłoża tych chorób znajduje się proces autoimmunizacji, czyli odpowiedź układu odpornościowego polegająca na powstawaniu przeciwciał lub limfocytów T skierowanych przeciw własnym tkankom. 

Reakcję immunologiczną organizm może skierować przeciwko poszczególnym narządom, mamy wtedy do czynienia z takimi chorobami autoimmunologicznymi jak choroba Hashimoto i choroba Gravesa-Basedowa (dotyczą tarczycy), wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, celiakia (gdy reakcja immunologiczna dotyczy jelit), choroba Addisona (dotyczy nadnerczy), bielactwo, łuszczyca, łysienie plackowate (skóra), miastenia, stwardnienie rozsiane (układ nerwowy) czy cukrzyca typu 1 (trzustka). 

Gdy reakcja immunologiczna skierowana jest przeciwko całemu organizmowi, efektem mogą być takie choroby jak reumatoidalne zapalenie stawów (RZS). łuszczycowe zapalenie stawów (ŁZS), zespół Sjögrena, twardzina układowa, toczeń rumieniowaty układowy czy anemia złośliwa (choroba Addisona Biermera). 

Według szacunków choroby autoimmunologiczne mogą dotyczyć 3-8 procent populacji, zwykle częściej diagnozowane są u kobiet. 

Przeważnie trudno jest określić przyczynę ich występowania. Wymienia się różne czynniki, takie jest stres, zaburzenia hormonalne, infekcje, stosowane leki, zanieczyszczenie środowiska czy promieniowanie ultrafioletowe. Głównym winowajcą jest tzw stres oksydacyjny, w wyniku którego powstają wolne rodniku mające zdolność uszkadzania naszych komórek , genów i tkanek. Niektórzy mogą mieć dziedziczne predyspozycje do takich chorób. 

Należy pamiętać, że żadna z diet nie wyleczy choroby autoimmunologiczej. Niestety uszkodzenia, które leżą u podłoża takich chorób, są nieodwracalne. Możemy natomiast dietą wspomóc organizm w regeneracji i wzmocnić go poprzez dostarczanie substancji o potencjale przeciwzapalnym, przez uzupełnianie niedoborów witaminowych oraz unikanie związków działających niekorzystnie na układ odpornościowy.

Leczenie chorób autoimmunologicznych polega na włączeniu leczenia immunosupresyjnego, czyli hamującego działanie układu odpornościowego, a także na stosowaniu leków pozwalających łagodzić objawy, czyli przeciwzapalnych, przeciwbólowych oraz kortykosteroidów, czyli hormonów steroidowych produkowanych w warstwach pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy pod wpływem hormonu przysadkowego – adrenokortykotropiny (ACTH). Leki immunosupresyjne działają poprzez silne wstrzymanie reakcji immunologicznych, dlatego osoby je stosujące są bardziej narażone na infekcje i zakażenia.

Nową metodą leczenia są leki biologiczne, czyli terapie z zastosowaniem cząstek wytworzonych laboratoryjnie, które naturalnie występują w organizmie. 

Nie jest możliwe całkowite wyleczenie choroby autoimmunologicznej, jednak przy odpowiednio dobranym postępowaniu można spowodować jej remisję na wiele lat. 

Dieta w chorobach autoimmunologicznych

Dużą rolę w łagodzeniu objawów chorób autoimmunologicznych odgrywa dieta, która jest tak dobrana, aby dostarczyć substancje o właściwościach przeciwzapalnych oraz uzupełnić niedobory witamin i minerałów. Pomocna jest również w łagodzeniu dolegliwości współistniejących z chorobami autoimmunologicznymi, takich jak na przykład wzrost masy ciała i obrzęki, często towarzyszące chorobie Hashimoto.

W tym przypadku kaloryczność diety powinna uwzględniać deficyt energetyczny, aby rozpocząć redukcję tkanki tłuszczowej w okolicy brzusznej. Jednocześnie jednak podaż kalorii nie powinna być zbyt niska, ponieważ może to spowodować obniżenie szybkości metabolizmu.

Wartość energetyczną diety pozwalają obliczyć specjalne wzory, dzięki którym można określić wartość Całkowitej Przemiany Materii (CPM) na podstawie Podstawowej Przemiany Materii (PPM) z uwzględnieniem współczynnika aktywności fizycznej (PAL). Może do tego służyć na przykład wzór Harrisa i Benedicta lub Mifflinna. Warto wziąć również pod uwagę odpowiednią korektę na ilość kcal ze względu ma wolniejszy metabolizm, na przykład w chorobie Hashimoto.

W chorobie Hashimoto najważniejsze jest dostarczenie wymaganej ilości składników odżywczych, w tym białka, które są potrzebne do syntezy hormonów tarczycy. Białko przyspiesza także przemianę materii, co jest korzystne w przypadku konieczności redukcji masy ciała. Należy pamiętać, aby nie dostarczać zbyt dużej ilości białka, ponieważ wtedy istnieje duże ryzyko uszkodzenia wątroby i nerek. Maksymalnie ilość białka w diecie nie powinna być wyższa niż 2,5g / kg masy ciała.

Dieta zalecana w przypadku choroby Hashimoto powinna więc zawierać produkty białkowe, czyli mięso, ryby, rośliny strączkowe. Zalecane są tłuszcze pochodzenia roślinnego oraz ograniczenie tłuszczów zwierzęcych. Wskazane jest spożycie warzyw i owoców z niskim indeksem glikemicznym, orzechów, nasion i pestek, a także produktów zbożowych z pełnego przemiału.

Dieta AIP – co to jest?

Protokół autoimmunologiczny AIP to odmiana diety paleo, czyli diety, którą stosowali nasi przodkowie, żyjący w paleolicie.

Głównym celem tego sposobu żywienia ma być zmniejszenie produkcji związków pobudzających tworzenie się stanów zapalnych w organizmie oraz poprawienie funkcjonowania błon śluzowych jelit, ponieważ tutaj znajdują się największe „wrota” dla licznych patogenów.

Błony śluzowe przewodu pokarmowego stanowią miejsce kontaktu organizmu ze środowiskiem zewnętrznym, między innymi poprzez przyjmowany pokarm, dlatego są one szczególnie narażone na wpływ różnych czynników zewnętrznych, w tym mikroorganizmów, łącznie z zarazkami chorobotwórczymi. W konsekwencji system odpornościowy tych błon, tworzący lokalną odporność, staje się także zasadniczym elementem całego układu odpornościowego. 

Zakłada się, że stan jelit, konkretnie jelita cienkiego, ma wpływ na działanie układu immunologicznego. Mówi się o tzw. zespole jelita nieszczelnego, polegającym na stanie zapalnym i zwiększonej przepuszczalności błony śluzowej jelita z powodu jej uszkodzenia lub zasiedlania patogennymi bakteriami lub innymi niekorzystnymi mikroorganizmami. Dotychczas nie udowodniono jednoznacznie  że zaburzenia w pracy jelit dotyczą  wszystkich chorób autoimmunologicznych. Mają zasadnicze znaczenie w chorobach autoimmunologicznych, które dotykają bezpośrednio tego organu, czyli choroby Leśniewskiego-Crohna czy celiakii.

Badacze z Kliniki Scripps, La Jolla, Kalifornia stwierdzili,że dieta AIP jest bardzo pomocna i skuteczna w chorobach zapalnych jelit i zespole jelita drażliwego.  Zaobserwowano w badaniu znaczącą poprawę stanu błony śluzowej jelita. 

Z pewnością jeżeli występują zaburzenia w pracy jelit, a dieta autoimmunologiczna może je zregenerować, odbudować ściany jelit i poprawić ich funkcję, to wpłynie to pozytywnie na stan całego organizmu.

Stosowanie diety, jaką jest protokół autoimmunologiczny, pozwala wyraźnie zmniejszyć objawy chorobowe dotyczące jelit, zarówno, jeśli chodzi o poprawienie pracy jelit (perystaltyki) jak i dyzbiozę, czyli niekorzystne zmiany zachodzące we florze bakteryjnej jelit. 

Może także zmniejszyć objawy zapalne towarzyszące chorobom autoimmunologicznym i spowodować ich remisję, czego dowodzą prowadzone badania, na przykład dotyczące chorych z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego.

Jakie są zasady protokołu autoimmunologicznego?

Dieta AIP, czyli protokół autoimmunologiczny, to dość restrykcyjny sposób żywienia, który powinien być ściśle przestrzegany, jeśli ma przynieść oczekiwane rezultaty. Zakłada unikanie wielu grup produktów.

Podczas stosowania diety AIP należy unikać takich produktów jak rośliny strączkowe, ponieważ zawierają lektyny, które mogą drażnić błonę śluzową jelit, oraz nabiał, ze względu na zawartość laktozy, która może powodować zaburzenia perystaltyki jelit i dolegliwości bólowe.

Dieta zwraca uwagę na  ograniczenie spożycia związków goitrogennych, a mianowicie izoflawonoidów sojowych oraz tioglikozydów, występujących naturalnie w wielu produktach pochodzenia roślinnego. Wspomniane substancje znajdują się przede wszystkim w kapuście, brukselce, rzepie, brokułach, kalafiorze, prosie, jarmużu, brukwi, rzodkiewce, kalarepie, gorczycy, soi, szpinaku, brzoskwiniach, gruszkach, truskawkach, orzechach arachidowych i słodkich ziemniakach. Warto zaznaczyć, że obróbka termiczna produktów żywnościowych, będących naturalnym źródłem goitrogenów, przyczynia się do inaktywacji prawie 30% tych związków. 

Ciekawy jest fakt, że bardzo często u osób cierpiących na opisywaną przypadłość, źle tolerowane są produkty „psiankowate”, a więc papryka, pomidor, ziemniak czy bakłażan. Ich eliminacja jest konieczna w przypadku wystąpienia negatywnych symptomów takich jak zgaga, uczucie pieczenia, ciężkości czy kwaśnego odbijania.  

Dieta autoimmunologiczna zaleca spożywanie wszelkich warzyw i ryb bogatych w kwasy tłuszczowe omega-3, żywności fermentowanej oraz chudego mięsa. Zalecane są małe ilości owoców z dużą zawartością fruktozy i olejów zawierających duże stężenie tłuszczów nasyconych, takich jak jak olej palmowy czy kokosowy. Dieta skupia się na produktach pełnowartościowych oraz takich, które nie zawierają dodatków, takich jak cukier.

Protokół autoimmunologiczny ogranicza także chemikalia spożywcze dodawane do żywności (na przykład zagęszczacze czy słodziki) oraz leki bez recepty typu NLPZ, czyli niesteroidowe leki przeciwzapalne (na przykład takie, które zawierają ibuprofen).  

Dieta autoimmunologiczna to dieta bogata w składniki odżywcze potrzebne organizmowi do leczenia i regeneracji, takie jak rozpuszczalne w tłuszczach witaminy A i D, witaminy z grupy B, kwasy tłuszczowe omega-3, a także minerały takie jak cynk, selen, karotenoidy czy siarka. Substancje te są bardzo ważne dla naszego układu immunologicznego ponieważ uczestniczą w produkcji komórek tego układu i ich regeneracji. Przyspieszają też produkcję substancji przeciwzapalnych i antynowotworowych.

Nie musi to być dieta monotonna. Gdy stosujemy protokół immunologiczny przepisy na smaczne i pożywne dania możemy znaleźć na wielu stronach internetowych. Można też eksperymentować samemu, tworząc jadłospis dopasowany do naszych upodobań lub zwrócić się do dietetyka o przygotowanie takiej diety.

Zasadą jest spożywanie regularnych posiłków co 3-4 godziny oraz odpowiednie nawadnianie czyli wypijanie przynajmniej 1,5 litra wody dziennie. 

Oprócz diety w leczeniu chorób autoimmunologicznych ważne jest wprowadzenie zmian w trybie życie, polegających na zwiększeniu ilości snu, unikaniu lub przynajmniej zmniejszaniu stresu, unikaniu używek, zwiększeniu aktywności fizycznej czy też optymalnej ekspozycji na słońce.

Kiedy warto wdrożyć dietę autoimmunologiczną? 

Protokół autoimmunologiczny warto wdrożyć, gdy stwierdzona zostanie choroba autoimmunologiczna. 

Gdy stosujemy protokół immunologiczny dieta może być stosowana przez określony czas, na przykład przez 30 lub 90 dni, albo przez pół roku. Po tym okresie można stopniowo wprowadzać do diety dotychczas eliminowane produkty i obserwować reakcję organizmu.

Bazując na protokole AIP, można więc dostosować sposób żywienia do indywidualnych potrzeb. Pomocne mogą być w tym także badania laboratoryjne, które pozwolą określić, z jakimi alergiami pokarmowymi mamy do czynienia, a dieta pozwoli poznać ich wpływ na chorobę. 

W rezultacie można opracować dietę, która najlepiej wesprze sposób leczenia dopasowany do indywidualnych potrzeb. Bierze się tutaj pod uwagę zarówno przebieg danej choroby jak i ewentualne choroby współistniejące.

 
Źródła: 
Konijeti, G. G., Kim, N., Lewis, J. D., Groven, S., Chandrasekaran, A., Grandhe, S., Diamant, C., Singh, E., Oliveira, G., Wang, X., Molparia, B., & Torkamani, A. (2017). Efficacy of the Autoimmune Protocol Diet for Inflammatory Bowel Disease. Inflammatory bowel diseases, 23(11), 2054–2060
Lewis JD, Abreu MT. Diet as a trigger or therapy for inflammatory bowel diseases. Gastroenterology. 2017;152:398–414.e6.
SAD to AIP in 6. The Gentle Approach to the Autoimmune Protocol. 2016. Available at: at 
Trescott M., Dieta Paleo, naturalna dieta naszych przodków, Wydawnictwo Vital, Białystok 2020 
Drąg J., Goździalska A., Knapik-Czajka M., at al., Nieszczelność jelit w chorobach autoimmunologicznych, Państwo i Społeczeństwo, 2017 (17), 4, 133-146
Olech A., Dietoterapia w chorobie Hashimoto
Ihnatowicz P., Piątkowska I., Jędruch K., at al.., Efekty wdrożenia dietetycznego protokołu autoimmunologicznego u pacjenta z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego – analiza przypadku, Hygeia Public Health 2019, 54(1): 56-63 
Kostiukow A., Rosołek M., Romanowski M., Dieta jako istotny czynnik wspomagający leczenie choroby Hashimoto, Medyczne aspekty kosmetologii i dietetyki, red. Maciąg M., Maciąg K., Wydawnictwo Naukowe Tygiel, Lublin 2018, s. 200-213